Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Kuratorska Służba Sądowa w Polsce to obecnie ponad 5 tysięcy kuratorów zawodowych – rodzinnych i dla dorosłych, których pracę wspomaga około 20 tysięcy kuratorów społecznych. Realizowane przez nich zadania związane są z poprawą bezpieczeństwa obywateli, przeciwdziałaniem przestępczości, ochroną dziecka i rodziny. W dniach 25-26 lutego 2019 w Poznaniu, w stulecie istnienia kurateli w Polsce, został zorganizowany III Kongres Kuratorski. 

Podczas konferencji poruszono wiele problemów dotyczących pracy kuratorów. Dyskutowano także o konieczności zmian legislacyjnych, między innymi w prawie karnym wykonawczym. W imieniu Rzecznika Praw Obywatelskich udział w wydarzeniu wziął Andrzej Stefański, Główny Koordynator ds. Projektów Społecznych.

Przedstawiciel RPO odczytał podczas kongresu list Adama Bodnara:

Serdecznie dziękuję za zaproszenie na III Kongres Kuratorski.

To już trzecie spotkanie skupiające osoby z różnych środowisk, akademików i praktyków, a przede wszystkich samych przedstawicieli służby kuratorskiej, jednego z kluczowych elementów systemu wymiaru sprawiedliwości i państwa prawa. Obszerny program Kongresu dobitnie wskazuje, jak takie wspólne rozmowy są potrzebne, i jak wiele problemów wciąż jeszcze wymaga przedyskutowania, Z punktu widzenia Rzecznika Praw Obywatelskich, rola kuratorów sądowych jest nie do przecenienia: nie tylko są oni odpowiedzialni za wykonywanie orzeczeń sądowych tak w sprawach rodzinnych, jak i karnych, ale pełnią także niezmiernie istotną rolę podmiotu wspierającego osoby społecznie wykluczone, borykające się z problemami życiowymi, jak i całe rodziny, którym w sytuacjach trudnych, kryzysowych kuratorzy pomagają w kształtowaniu prawidłowych postaw rodzicielskich i wychowawczych.

O tym, że kuratorzy sądowi są kimś więcej niż tylko strażnikami porządku prawnego, przekonujemy się właśnie wówczas, gdy mamy do czynienia z osobami potrzebującymi wsparcia, chorymi, zagrożonymi wykluczeniem, dyskryminacją. W takich sytuacjach kuratorzy sądowi są jedynym w swoim rodzaju „łącznikiem” między prawem a ludźmi i właśnie ten „ludzki” aspekt działalności kuratorów jest szczególnie ważny. Do tej potrzebującej pomocy grupy niewątpliwie należą osoby z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną, jako uczestnicy postępowania karnego. Dotychczasowe doświadczenia pokazują, że prawa i wolności tej grupy osób nie są dostatecznie respektowane, co skutkuje brakiem gwarancji dostępności środków ochrony ich praw. Niestety problem nie jest nowy i nadal pozostaje aktualny, dlatego tak ważne są wciąż działania o charakterze diagnostycznym, profilaktycznym, wychowawczo-resocjalizacyjnym i kontrolnym, które mają szczególne znaczenie w zapobieganiu nieprawidłowościom i uchybieniom – mam tutaj na myśli osoby u których zaburzenia psychiczne bądź dysfunkcje intelektualne nie pozwalają na osiągnięcie celów kary określonych w art. 67 Kodeksu karnego wykonawczego lub wykluczają pobyt w warunkach izolacji penitencjarnej.

Szczególnie ważną rolę kuratora sądowego należy dostrzec w efektywnym wykonywaniu instrumentów reakcji karnej w systemie dozoru elektronicznego. Z uwagi na treść art. 43d § 3 Kodeksu karnego wykonawczego, uznać należy, że lista czynności i zadań sądowych kuratorów zawodowych, jakie ustawodawca nakreślił normatywami rozdziału VIIa, nie ma charakteru enumeratywnego, ale te zasadnicze zadania: probacja, działalność wychowawcza, kontrola i ocena przebieg procesu resocjalizacji skazanego, czyni kuratora doradcą skazanego, jego obrońcą, jego rzecznikiem. Kurator sądowy stoi więc też na straży praw swojego podopiecznego.

Także w sprawach rodzinnych trudno wyobrazić sobie skuteczną ochronę praw obywateli, zwłaszcza tych najmłodszych, bez sprawnie działającej, kompetentnej służby kuratorskiej. Tymczasem skargi indywidualne kierowane do mojego Biura uwypuklają pewne braki w obowiązujących przepisach prawa. Najczęściej dotyczą one przebiegu spotkania rodzica z dzieckiem w obecności kuratora i sposobu, w jaki powinien zachowywać się kurator uczestnicząc w tych spotkaniach. Rodzice mają bowiem rozbieżne oczekiwania w tej kwestii – podkreślając albo zbyt aktywną postawę kuratorów, albo skarżąc się na ich bierność. A i sam kurator, z reguły postawiony w centrum ostrego konfliktu pomiędzy członkami rodziny w kryzysie, nierzadko ma wątpliwości co do zakresu dopuszczonych prawem działań. Sytuacje niewątpliwie utrudnia brak szczegółowej regulacji prawnej, co do czynności kuratora podczas kontaktów z dzieckiem. Dlatego w styczniu br. Rzecznik skierował wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości, wskazujące na konieczność doregulowania szeregu kwestii pojawiających się w postępowaniach wykonawczych, realizujących orzeczenia o kontaktach rodziców (rodzica) z dzieckiem w obecności kuratora.

Problem ten nie jest zresztą problemem nowym i był już przedmiotem dyskusji podczas Kongresu Praw Rodzicielskich zorganizowanego przez Rzecznika Praw Obywatelskich wspólnie z Akademią Pedagogiki Specjalnej w Warszawie w czerwcu 2018 roku. Sygnalizowali go także praktycy. Podczas ubiegłorocznego Kongresu zwracano uwagę m.in. na to, że brakuje szczegółowych przepisów dotyczących postępowania wykonawczego w omawianych sprawach. Kuratorzy akcentowali, że sprawy dotyczące obecności kuratora podczas spotkań rodziców z dzieckiem są bardzo trudne także dla nich samych i dlatego ważne jest jak najszybsze podjęcie działań legislacyjnych, doprecyzowujących i uzupełniających obowiązujące prawo. Aktualnie kurator jest sprowadzony do roli biernego obserwatora, pozbawionego możliwości realnego wpływu na przebieg kontaktu. Tymczasem oczekiwania wobec niego – jako wobec funkcjonariusza publicznego – są ogromne, co niestety jest w efekcie źródłem konfliktów i nieuzasadnionej krytyki.

Program tegorocznego Kongresu wskazuje na to, że będzie on w znacznej części dotyczył potencjału kuratorskiej służby sądowej. Dotychczasowe doświadczenie wskazuje, że ów potencjał w znacznym stopniu uzależniony jest od instrumentów prawnych, jakimi kurator dysponuje podczas wykonywania swoich codziennych obowiązków. A skoro tak, to im lepsze te instrumenty, im szersze wsparcie instytucjonalne i środowiskowe, tym działania kuratorów mogą być skuteczniejsze. Wierzę więc głęboko, że tegoroczny Kongres przyczyni się do wypracowania kolejnych wspólnych postulatów i propozycji takich rozwiązań zarówno prawnych, jak i czysto praktycznych, które w dalszej perspektywie wzmocnią rolę kuratorów jako istotnego i niezbędnego wszystkim obywatelom komponentu systemu wymiaru sprawiedliwości w demokratycznym państwie prawa.

Szanowni Państwo, już na zakończenie chciałbym podkreślić z całą mocą, że w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich staramy się nie tylko śledzić, ale i szczególnie doceniać codzienną pracę kuratorów. Czuję się dumny, że już czworo wybitnych przedstawicieli służby kuratorskiej zostało wyróżnionych Odznaką Honorową RPO „Za zasługi dla ochrony praw człowieka”. Otrzymali ją śp. Tadeusz Jedynak i Agnieszka Bartkowiak, a także Jacek Jastrzębski i Aleksandra Dyrda. Jesteście dla nas ważni, jesteście naszą tarczą i nadzieją, wielkim łącznikiem między prawem i ludźmi. Dziękuję Wam za wszystko, co z taką pasją i oddaniem robicie dla obywateli.

Życzę Państwu ciekawych i owocnych obrad.