Biuletyn Informacji Publicznej RPO

W związku ze zbliżającym się terminem złożenia przez Polskę drugiego sprawozdania dotyczącego środków podjętych w celu realizacji zobowiązań wynikających z Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, (dalej jako: Konwencja lub KPON), niezbędna wydaje się wnikliwa analiza efektywności polskiego systemu ochrony przed dyskryminacją osób z niepełnosprawnościami, zwłaszcza w kontekście stosowania przepisów ustawy o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania.

Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych zawiera definicję „dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność”, która oznacza jakiekolwiek różnicowanie, wykluczanie lub ograniczanie ze względu na niepełnosprawność, którego celem lub skutkiem jest naruszenie lub zniweczenie uznania, korzystania lub wykonywania wszelkich praw człowieka i podstawowych wolności w dziedzinie polityki, gospodarki, społecznej, kulturalnej, obywatelskiej lub w jakiejkolwiek innej, na zasadzie równości z innymi osobami. Państwa-strony Konwencji zadeklarowały, że wszyscy ludzie są równi wobec prawa i są uprawnieni, bez jakiejkolwiek dyskryminacji, do jednakowej ochrony prawnej i jednakowych korzyści wynikających z prawa, a także zobowiązały się zakazać jakiejkolwiek dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność i zagwarantować osobom z niepełnosprawnościami jednakową dla wszystkich i skuteczną ochronę przed dyskryminacją z jakichkolwiek względów.

Tymczasem w polskim systemie prawnym jedyne regulacje odnoszące się do zakazu dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność przewidziano w Kodeksie pracy oraz w ustawie o równym traktowaniu, która już w trakcie prac legislacyjnych budziła istotne kontrowersje. Ustawa najszerszą ochronę przyznaje bowiem osobom traktowanym nierówno ze względu na rasę, pochodzenie etniczne lub narodowość, najsłabiej chroni zaś ofiary dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność, a także religię, wyznanie, światopogląd, wiek i orientację seksualną.

Poza zakresem ochrony pozostają więc osoby z niepełnosprawnościami dyskryminowane w takich obszarach życia społecznego jak np.: oświata i szkolnictwo wyższe, opieka zdrowotna, czy dostęp do dóbr i usług. W opinii Rzecznika Praw Obywatelskich system ochrony przed dyskryminacją w Polsce nie odpowiada standardom wyznaczonym przez KPON.

Ponadto, problemy rodzi także praktyka stosowania ustawy o równym traktowaniu. Po sześciu latach od wejścia w życie jej przepisów zapadły jedynie dwa prawomocne wyroki w sprawach, których podstawę roszczeń stanowił przepis art. 13. Postępowania te potwierdziły jednocześnie, że interpretacja zakresu stosowania ustawy o równym traktowaniu może budzić uzasadnione wątpliwości, zaś prawo ofiar dyskryminacji do dochodzenia rekompensaty za doznaną krzywdę na podstawie przepisów tejże ustawy bywa kwestionowane w polskich realiach sądowych. W przekonaniu Rzecznika odszkodowanie, o którym mowa w art. 13 ust. 1 ustawy, należy rozumieć nie tylko jako środek ochrony prawnej zmierzający do naprawienia szkody majątkowej, ale także – jako zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową.

Szczególnym typem dyskryminacji przewidzianym przez Konwencję jest odmowa „racjonalnego usprawnienia”, przez które rozumie się konieczne i odpowiednie zmiany i dostosowania, nienakładające nieproporcjonalnego lub nadmiernego obciążenia, jeśli jest to potrzebne w konkretnym przypadku, w celu zapewnienia osobom niepełnosprawnym możliwości korzystania z wszelkich praw człowieka i podstawowych wolności oraz ich wykonywania na zasadzie równości z innymi osobami. Instytucja ta jest znana w polskim systemie prawnym, jednak podobnie jak inne środki służące ochronie przed dyskryminacją ze względu na niepełnosprawność, ograniczona jest wyłącznie do obszaru zatrudnienia z pominięciem innych, istotnych obszarów życia społecznego. Nie ulega tymczasem wątpliwości, że zgodnie z Konwencją, instrument ten powinien znaleźć zastosowanie bez wyjątku w dziedzinie polityki, gospodarki, społecznej, kulturalnej, obywatelskiej lub w jakiejkolwiek innej.

W następstwie tak ukształtowanych regulacji prawnych praktyczne zastosowanie przepisów ustawy o równym traktowaniu wobec osób z niepełnosprawnościami jest znikome. Liczba spraw sądowych odnoszących się do naruszenia zasady równego traktowania jest dalece nieproporcjonalna w stosunku do rzeczywistej skali dyskryminacji w Polsce. To organy państwa winny wykazać się w tym zakresie szczególną wrażliwością, a zwłaszcza podejmować działania proaktywne, pozwalające przeciwdziałać i zwalczać przypadki dyskryminacji, nawet bez inicjatywy konkretnych ofiar.

Rzecznik zwrócił się do Pełnomocnika z prośbą o rozważenie zainicjowania stosownych zmian prawnych w zakresie ochrony przed dyskryminacją ze względu na niepełnosprawność w Polsce, tak aby przepisy te odpowiadały zarówno standardom unijnym, jak i tym ustanowionym w drodze Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych.