Ten panel był rozmową rodziców dzieci z niepełnosprawnościami. Rodziców aktywnych zawodowo i społecznie. Troje takich rodziców było panelistami, pozostali zabierali głos w dyskusji. O jakiej przyszłości marzą: Żeby spotykać się z dorosłym dzieckiem na obiedzie niedzielnym, by było zaopiekowane i samodzielne w mieszkaniu chronionym. Żeby nie żyć w strachu przed domem opieki.

Paneliści:

• Dr Monika Zima-Parjaszewska: matką siedmioletniego dziecka z niepełnosprawnością
• Tomasz Grochowski: ojciec szóstki dzieci, w tym trzynastolatka z zespołem Downa.
• Maria Elżbieta Królikowska: matka dwóch córek, w tym 32-latki z czetrokończynowowym porażeniem mózgowym

Jak to jest być rodzicem dziecka z niepełnospawnością? – pytał moderator dr Krzysztof Kurowski

Pierwszą barierą do przejścia – mówili paneliści – jest brak informacji o stanie dziecka i jego potrzebach. Diagnozy stawiane są za późno, nie ma dobrych platform nternetowych wymiany informacji, rodzice skazani są dziś na Facebooka, a to nie jest  dobre narzędzie.

- Jak to jest być rodzicem? Nie planuję. Traktuję rzeczywistość z powagą, rozbawieniem i niedowierzaniem – mówił Tomasz Grochowski.

- Jak to jest żyć w rodzinie z dzieckiem z niepełnosprawnością? Jest inaczej. Wszystko jest podporządkowane temu dziecku, nawet zdrowe dzieci. Ale jeśli więzi są silne, rodzina przetrwa – mówiła Elżbieta Maria Królikowska.

Jednocześnie – co podkreślali paneliści -  nie wolno przerzucać ciężarów na rodzeństwo dziecka z niepełnosprawnościami. Nie wolno tworzyć imperatywu opieki.  To zatem dodatkowe wyzwanie dla rodziców: tak wychowywać inne dzieci, by nie czuły tej presji obowiązku opieki, ale akceptować ich dobrowolne wybory, nawet jeśli wiążą się z ogromnym poświęceniem.

Czy można wykonywać inne role społeczne jeśli ma się dziecko z niepełnosprawnością? Jak to pogodzić?

Brakuje ułatwień w łączeniu życia zawodowego z rodzinnym, co szczególnie jest ważne dla rodziców dzieci z niepełnosprawnościami. Chodzi o godziny pracy, urlopy (dłuższe urlopy kończą się, gdy dziecko kończy 14 lat, nawet dziecko z niepełnosprawnością), możliwość pracy zdalnej.

Oczywiście zmiany wymaga system świadczeń opiekuńczych – bo uniemożliwia on rodzicom jakąkolwiek aktywność zarobkową, skazując ich na biedę na starość.

- Ten system wiąże rodzicowi ręce i pozwala go oskarżyć o postawę roszczeniową. To, co jest nam potrzebne, to pomoc zindywidualizowana. I uświadomienie sobie, że rodzice wykonują pracę, którą powinno wykonywać państwo – mówiła Monika Zima-Parjaszewska.

Równie istotne jest mierzenie się ze społecznymi oczekiwaniami, zwłaszcza wobec matek dzieci z niepełnosprawnościami. Oczekuje się od nich całkowitego poświęcenia, tymczasem to szkodzi ie tylko rodzicom i rodzinie, ale i samemu dziecku. Rodzic musi się nauczyć, że we wszystkim trzeba mieć umiar – i robić tyle, ile można. To i tak więcej niż w „zwyczajnych” rodzinach.

Druga rzecz – to porządne, systemowe zajęcie się opieką i wsparciem dla dorosłych już osób z niepełnosprawnościami. Musi powstawać krąg wsparcia – a bez pomoc z zewnątrz trudno go wytworzyć. Brakuje też internetowej platformy wymiany doświadczeń.

Tomasz Grochowski: Oddolne grupy wsparcia mogą powstać tylko wtedy, kiedy więcej osób dotyka ten sam ból.

Echa protestu rodziców dzieci z niepełnosprawnościami

Tomasz Grochowski: Najbardziej bolesne było oskarżanie rodziców o roszczeniowość.

Maria Elżbieta Królikowska: Jestem roszczeniowa, jeśli roszczeniowością jest domaganie się godnego życia dla mojej córki. Realizacji  Konstytucji i Konwencji praw osób niepełnosprawnych

Monika Zima-Parjaszewska: Jedno jest pocieszające – że ten niesprawiedliwy obraz został wykreowany tylko w mediach. A  w czasie protestu udało się pokazać wiele istotnych faktów z życia rodzin dzieci z niepełnosprawnościami, zwłaszcza obraz ojców. Czy to zmieniło sposób myślenia władzy publicznej? Nie wiadomo.

Orzeczenie sądowe nie zakończy konfliktu między rodzicami i nie przywróci utraconego zaufania.

Spory sądowe między rodzicami trwają dziś za długo, na czym cierpią głównie ich dzieci. Przyczyną jest m.in. to, że sędziowie przerzucają ciężar rozstrzygnięć na biegłych. Spory te powinny kończyć się ugodą, tymczasem nie ma instytucji wskazujących, że rodzice muszą negocjować i ustępować - właśnie dla dobra dziecka. Dziecko nie powinno być na „linii strzału” miedzy rodzicami - podkreślano podczas panelu nt. efektywności spraw rodzinnych w sądach podczas Kongresu Praw Rodzicielskich.

Paneliści: 

• Anna Korwin-Piotrowska, sędzia Sądu Okręgowego w Opolu, zaangażowana w propagowanie idei mediacji.
• Anisa Gnacikowska, adwokatka prowadząca praktykę z zakresu prawa rodzinnego,
• Monika Gąsiorowska, prawniczka
• Adam Bodnar, rzecznik praw obywatelskich

Moderator: Michał Kubalski, prawnik Biura RPO

Anisa Gnacikowska: W sprawach rodzinnych spór sądowy powinien kończyć się ugodą – aby każda ze stron zrozumiała prawa drugiego z rodziców. Tymczasem nie ma instytucji wskazujących, że rodzice muszą negocjować i ustępować  – dla dobra dziecka. Rodzice często nie radzą sobie z oddzieleniem dzieci od konfliktu między nimi. Dziecko nie powinno zaś być na „linii strzału” miedzy rodzicami - inaczej  ma konflikt  lojalnościowy. Ponadto nie ma instytucji  wsparcia dla rodziców, którzy są w konflikcie. Gdy rodzice sobie nie radzą sobie, to sąd może tylko skierować ich - każdego odrębnie - na warsztaty rodzicielskie.

Dziś Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie przystaje już do zmian społecznych (np. samodzielności kobiet, czy powszechności wyjazdów za granicę). Powinna być też możliwość skargi kasacyjnej w tego typu sprawach. Postępowanie dowodowe powinny być uproszczone. Dopuszczalne powinny być prywatne opinie.

Anna Korwin-Piotrowska:  Zarządzanie sądami jest nieefektywne, bo ma na celu jedynie osiąganie dobrych wskaźników lub ich poprawianie - i nic więcej, zakreślenie sprawy w repertorium.Bywa tak, że jeden sędzia ma w referacie 700 spraw rodzinnych, a inny - 100  spraw o wykroczenie (i to w sytuacji, gdy większość spraw o wykroczenia załatwia się wyrokami  nakazowymi). Dzieje się tak dlatego, że wykroczenia szybko się przedawniają, po czym sędziowie są rozliczani z takich przypadków.

Zdaniem panelistki sędziom rodzinnym brakuje odwagi w orzekaniu, bo nauczyli się opierać na opiniach biegłych. Bez niej obywa się mało która sprawa rodzinna. 10 miesięcy czeka się dziś na opinie opiniodawczych zespołów sądowych specjalistów. Sądy zbyt często o nie proszą, przerzucając ciężar rozstrzygnięcia na biegłych. Potrafią zadawać opiniodawczym zespołom pytania typu: „Komu mam oddać dziecko?”,  „Jaki sposób kontaktów będzie najlepszy?”,  „Czy wydanie dziecka za granicę zagrozi  jego dobru?”.

Postępowania sądowe toczą się tak długo, albowiem sędziom brakuje odwagi w rozstrzyganiu. Sędziowie nie podejmują decyzji – bierze się to z regulacji dot. RODK – chodzi o wzór opinii i „wskazania co do rozstrzygnięcia sprawy”. Mała która sprawa trudna zostanie rozstrzygnięta bez opinii biegłych lub opinii OZSS. Na opinię OZSS czeka się miesiącami, zaś wynika to z „obłożenia” ich pracą przez sądy – w każdej kwestii rodzinnej.

Brak rozmowy między np. sędziami a kuratorami, zaś w sprawach rodzinnych należy przede wszystkim rozmawiać. 

Monika Gąsiorowska: Coraz większy jest formalizm postępowań sądowych, co powoduje przewlekłość  postępowań.  Ponadto zamiast działać z urzędu, sąd działa w ramach wniosków stron i nie przejmuje inicjatywy, aby sprawa się szybko zakończyła. W jednej ze spraw sąd nie określił matce kontaktów z dzieckiem „bo nie było takiego wniosku”. Sąd zawsze może podjąć działania dla dobra dziecka. Sędziowie rodzinni powinni mieć zaplecze psychologów czy pedagogów.

Adam Bodnar: Niski poziom zaufania obywateli do sądownictwa wynika chociażby z problemów występujących w postępowaniach rodzinnych (przede wszystkim ich długotrwałość).  „Sądy są dłużnikami obywateli” – po udzielonym im poparciu w ramach protestów w obronie praworządności w Polsce. Pytanie tylko, na ile ten dług został spłacony. 

Dziś jest przesłuchanie Polski w Luksemburgu w ramach procedury praworządności, co nas przenosi do lipca ubiegłego roku, gdy obywatele bronili sądów. Zdaję sobie sprawę, skąd się bierze niski poziom zaufania do sądownictwa na poziomie trzydziestu kilku procent - przewlekłość spraw rodzinnych ma na to wpływ. Chce się bronić wartości konstytucyjnych, a mamy do czynienia z niską efektywnością, za co sędziowie ponoszą część odpowiedzialności.

Przewlekłość mierzy się 4 kryteriami:  czy sama strona się do tego przyczyniła, czy też sąd, a może cały system, na ile jest skomplikowana i jakie ma znaczenie dla stromy.  A sprawy rodzinne mają przecież fundamentalne znaczenie dla stron.

Tymczasem według Instytut Wymiaru Sprawiedliwości przeciętna sprawa o ustalenie kontaktów z dzieckiem trwa 9,5 miesiąca. Czasem więzi nie można zachować i wytworzyć, a czasem dziecko jest już w tym wieku, że może samo decydować, często pod wpływem drugiego rodzica.

Staranność o szybkość tych postępowań  powinna być jednym z priorytetów. Powinno wzmocnić się też sędziów asystentami.

Było wystąpienie Biura RPO, by dziecko miało swojego pełnomocnika, aby nie było przedmiotem sporu, gdzie swoimi umiejętnościami popisują się pełnomocnicy stron. Czekamy, może zostanie to zrealizowane.

Przewlekłe są też sprawy w Europejskim Trybunale Praw Człowieka, na którego rozstrzygnięcia  czeka się coraz dłużej.

Jeśli z tego kongresu przebije się wniosek, że np. orzekanie o winie przy rozwodzie  jest bez sensu, to może za dwa lata coś zostanie zrobione.

Podczas dyskusji jedna z sędzi polemizowała z sędzią Korwin-Piotrowską. Pytała ją, co sama zrobiła, gdy była prezesem sądu rejonowego. Sędziowie się nie boją, oni są przemęczeni - podkreślała. W odpowiedzi panelistka podkreślała, że wskazywała na zbytnie obciążenie sędziów.

W odpowiedzi na pytanie z sali mec. Gnacikowska wskazywała, że adwokaci prowadzący sprawy rodzinne, to nie żaden „biznes rozwodowy”. To ciężka praca, którą trzeba wykonywać razem z rodzicami.  Konfliktu między nimi z reguły nie da się zażegnać orzeczeniem sądowym. Po wyjściu z sądu jedna ze stron nadal będzie dowodzić swych racji.

Na samym początku sprawy rodzinnej sąd powinien organizować posiedzenie z udziałem stron i mediatora, dla rozmowy o problemach i możliwych rozwiązaniach - mówiła Gąsiorowska. Według niej mógłby to być sposób na przewlekłość oraz na uniknięcie  jeszcze większego konfliktowania stron oraz alienacji rodzicielskiej.

Postępowania rodzinne powinny być postępowaniami krótkimi, szybkimi i sprawnie organizowanymi. Sytuacja dziecka może zmienić się diametralnie w czasie procesu, zwłaszcza gdy na początku sprawa dotyczyła dziecka czteroletniego czy dziesięcioletniego, a rozstrzygnięcie jest wydawane, gdy dziecko ma lat sześć czy trzynaście.

POSTULATY:

1. Przemodelować sposób zarządzania sądami – funkcjonowanie sądów to problem systemowy, który w postępowaniach rodzinnych ma szczególne znaczenie (czas dla dzieci płynie zupełnie inaczej).
2. Zmienić podejście sędziów do spraw (i np. możliwość składania prywatnych opinii, uwzględnianie tych opinii).
3. Uprościć postępowanie dowodowe – możliwość doprowadzenia świadków przez same strony, to zazwyczaj rodzina i przyjaciele (po posiedzeniu w przedmiocie organizacji co do dalszego postępowania).
4. Skarga kasacyjna w sprawach rodzinnych.
5. Zmiana przepisów KRiO – ich „unowocześnienie”.
6. Podejmowanie przez sąd inicjatywy z urzędu, mając na względzie szeroko pojęte dobro dziecka – w szczególności mającej na celu zawarcie ugody.
7. Możliwość składania prywatnych opinii – przydatne do oceny zasadności wniosków kierowanych przez strony.
8. Podejmowac działanie sądu z urzędu dla dobra dziecka (mediacja, terapie, warsztaty, szkolenia) i to jak najszybciej. Nie chodzi o wszczęcie postępowania z urzędu, ale już w trakcie postępowania.
9. Wprowadzić reprezentanta dziecka w czasie konfliktu między rodzicami.
10. Rola RPD w postępowaniu (przystępowanie do postępowań) – co zawsze będzie subiektywne, dlatego powinien występować po stronie dziecka.
11. Praca kuratorów – raporty kuratora powinny też przekładać się na rozmowę z sędzią.
12. Kadra sędziów w wydziałach rodzinnych – z pasją, z doświadczeniem życiowym, wsparcie psychologów dla sędziów.
13. Najpierw zmusić rodziców do przejścia terapii rodzinnej. Kara grzywny może zostać, ale nie jako zasądzana dla drugiego rodzica.
14. Wszystkie rozprawy winny być nagrywane, proces jeszcze nie uległ zakończeniu

(…) „alimentare” znaczy „karmić”, a egzekwowane przez komornika pieniądze należą nie do jednego czy drugiego rodzica, ale do dzieci, które mają prawo oczekiwać, że nie trafią, jako „byłe dzieci”, do tej samej kategorii znaczeniowej co „była żona” czy „były mąż”. Robert Damski, „Raport z działalności Zespołu do spraw Alimentów w roku 2016”

Dlaczego dyskutujemy na ten temat:

Dzieci nieotrzymujących (pełnych) alimentów może być ponad milion. Coraz mniej dzieci jest uprawnionych do świadczeń z Funduszu Alimentacyjnego. Zadłużenie wobec dzieci wzrosło z 5 mld w 2015 roku do ponad 11 mld zł w 2017 roku, a liczba (zarejestrowanych) dłużników alimentacyjnych powiększyła się do 320 tysięcy. Jednocześnie ściągalność alimentów na rzecz dzieci pozostaje niska i w 2016 roku wynosiła zaledwie 19%. Celem panelu jest dyskusja na temat zjawiska niealimentacji z perspektywy socjologicznej, a jednocześnie przedstawienie działań Zespołu do spraw Alimentów, powołanego w lutym 2016 r. przez Rzecznika Praw Obywatelskich i Rzecznika Praw Dziecka. Zadaniem Zespołu stało się znalezienie skutecznych i możliwych do wprowadzenia w życie rozwiązań, które z jednej strony poprawiłyby skuteczność egzekucji alimentów, a z drugiej upowszechniły ideę ich regulowania przez osoby zobowiązane.

Rozmawialiśmy o przyczynach i skutkach zjawiska nie alimentacji. Zespół do spraw Alimentów pracował nad postulatami zmian. Problem jest ogromny, dane mówią same za siebie.

W panelu wzięli udział:

dr Ewa Dawidziuk – moderator panelu, Dyrektor Zespołu do spraw Wykonywania Kar, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Paneliści: dr Elżbieta Korolczuk – członkini Zespołu do spraw Alimentów, dr socjologii, pracuje na Uniwersytecie Södertörn w Sztokholmie, bada ruchy społeczne, obywatelstwo i rodzicielstwo, Roman Pomianowski – członek Zespołu do spraw Alimentów, psycholog, Prezes Stowarzyszenia Program Wsparcia Zadłużonych, Robert Damski – członek Zespołu do spraw Alimentów, Komornik Sądowy przy Sądzie Rejonowym w Lipnie, a także m.in: przedstawiciele organizacji ojcowskich, prawnicy, socjologowie, psycholodzy, komornicy.

Relacja z panelu przygotowana na gorąco:

Dr Elżbieta Korolczuk przedstawiła dane dotyczące zjawiska niealimentacji, a także zaprezentowała wyniki badania opinii publicznej pt. „Postawy Polaków wobec niepłacenia alimentów”, przeprowadzonego w 2017 r. przez Instytut Kantar Millward Brown, z inicjatywy Rzecznika Praw Obywatelskich i Rzecznika Praw Dziecka.

Wciąż nie mamy dobrych badań, które przedstawiłyby prawdziwą skalę problemu, które pokażą źródła problemu. To o czym wiemy, to tylko część problemu, potrzeba dalszych badań. Pogarsza się sytuacja rodziców samotnie wychowujących dzieci, brak środków na edukację, wypoczynek, ochronę zdrowia dziecka. Rodzice mają poczucie że są zostawieni sami sobie. Polacy uważają, że temat alimentów jest zbyt rzadko poruszany przez media.

Blisko 36% dłużników alimentacyjnych ma inne zaległości wobec wierzycieli (banki, operatorzy komórkowi itd.): 14% nie płaci faktur za telewizję, telefon i Internet, 17% ma długi wobec branży finansowej. Zdaniem 46% rodziców pełniących opiekę dłużnik cierpi na chorobę alkoholową, 21% deklaruje, że dłużnik jest uzależniony od narkotyków. Aż 62% badanych, jako przyczynę niskiej ściągalności alimentów, wskazało na „przyzwolenie najbliższego otoczenia, np. zatrudnianie na czarno, płacenie części pensji pod stołem, przepisywanie majątku na rodzinę.”

W podsumowaniu swojej prezentacji dr Korolczuk wskazała, że istnieją różne przyczyny niealimentacji, co wymaga przyjęcia zróżnicowanych form działania. Projekty muszą być nakierunkowane na konkretne grupy dłużników. Dłużnicy, którzy nie są w stanie płacić, powinni zostać objęci programami wsparcia. Wobec dłużników, dla których alimenty nie są priorytetem, kluczowe są działania informacyjne i edukacyjne. Natomiast kary powinny być stosowane wobec tych dłużników, którzy celowo unikają płacenia alimentów. Konieczne jest także podejmowanie działań prewencyjnych, przede wszystkim wspieranie aktywnego ojcostwa (urlopy ojcowskie). Brak wystarczającego wsparcia dla aktywnego ojcostwa, które jest najlepszą metodą zaangażowania obu rodziców w wychowanie dziecka.

W swej prezentacji pan Robert Damski omówił zjawisko niepłacenia alimentów z perspektywy komornika. Rozpoczął prezentację od krótkiego spotu „Nie odrzucaj swojego dziecka – płać alimenty”. Na filmie widzimy mężczyznę, który nie odbiera telefonów od swojej byłej partnerki, wysyłając tylko sms: „Nie mam. Jutro”. Kobieta zaznacza kolejne dni w kalendarzu wiszącym w kuchni, pisząc: „Jutro ?”. Dziewczynka obserwuje tę sytuację, zabiera telefon komórkowy ze stołu i wybiega z kuchni. Wpisuje w telefonie słowo „kłamczuch” i wysyła sms ojcu.

Zaprezentowany spot promował akcję Rady Izby Komorniczej w Łodzi. Po konferencji „Alimenty w XXI wieku” zorganizowanej w 2015 r. zaczęło się coś dziać w kwestii niealimentacji, doszło do powołania Zespołu do spraw Alimentów. Spot pokazuje problem z najważniejszej perspektywy, to znaczy z perspektywy dziecka. Czuje, że jest oszukiwane przez najbliższą osobę. Statystycznie ok. 95% osób niepłacących alimentów to ojcowie. Jeżeli nie zmienimy postawy społeczeństwa dotyczącej niepłacenia alimentów, to zmiany w prawie niewiele dadzą. Dłużnicy ukrywają się przed komornikiem. Zadaniem komornika nie jest ocena wyroku sądu, ani pomoc w odreagowaniu na byłym partnerze, ani udzielanie rozgrzeszenia i zwalniania od odpowiedzialności. Nagminne jest ukrywanie majątku, aby udaremnić egzekucję. Często pomagają w tym dłużnikowi jego osoby najbliższe, a także pracodawca. Nowe przepisy utrudnią egzekucję z ruchomości.

Osoba, która świadomie nie płaci alimentów nie oszukuje tak naprawdę komornika, czy byłego partnera, oszukuje swoje dziecko.

Robert Damski podkreślił, że w wyniku zmian ustawy o komornikach, otrzymanie pieniędzy z Funduszu Alimentacyjnego opóźni się o kilka miesięcy. Aby uzyskać pieniądze z Funduszu, trzeba będzie przedstawić zaświadczenie o bezskuteczności egzekucji. Wymaga to podjęcia przez komornika szeregu czynności terenowych, czyli wyjazdu do dłużnika.

Komornicy od dawna postulowali wprowadzenie Systemu Dozoru Elektronicznego dla niepłacących alimentów, aby zdyscyplinować dłużnika i pracodawcę, aby forma zatrudnienia była legalna. Nie widać jednak wzrostu zastosowania SDE. Kara pozbawienia wolności powinna być ostatecznością.

Kolejnym pomysłem jest Rejestr Uporczywych Dłużników Alimentacyjnych, będący próbą zmiany społecznego postrzegania dłużników, miał pełnić funkcję prewencyjną, a nie opresyjną. Zespół postuluje wprowadzenie tabel alimentacyjnych, będących wskazaniem dla sądu. To pozwoliłoby zmniejszyć poziom emocji związanych z zasądzaniem alimentów.

Dopóki nie zmienimy społecznego przestrzegania problemu niealimentacji i przyczyn dla których dłużnik nie chce płacić, nawet najlepsze przepisy i najlepsi komornicy nie zmienią tej sytuacji.

Roman Pomianowski przedstawił analizę problemu niealimentacji z punktu widzenia psychologa – praktyka. W prezentacji pt. „Pat alimentacyjny. Może czas na pragmatyczny język korzyści ?”, opracowanej na podstawie doświadczeń w realizacji Programu Edukacyjno-Korekcyjnego dla osób zobowiązanych do świadczeń alimentacyjnych, zaproponował takie działania jak: wsparcie psychologiczne, mediacje, edukację, wypracowanie indywidualnego planu wyjścia. Realizowany jest już program pilotażowy w ramach Programu Wsparcia Rodziny Zagrożonej Kryzysem Rozpadu, a także w sześciu zakładach karnych.

Nie ma rzetelnej diagnozy sytuacji, również z perspektywy możliwości zatrudnienia osób zobowiązanych do płacenia alimentów. Bezradność, niemoc systemu i państwa jest przytłaczająca. Istnieje uproszczona, pełna emocji ocena sytuacji. Problem niealimentacji jest szczególny pod wieloma względami. Spojrzenie z perspektywy sytuacji konfliktu jest kluczowe dla zrozumienia problemu niealimentacji. Patrząc na sytuację konfliktu, nie zauważa się, że po rozwodzie zaczynają się nowe problemy.

Nieprawdą jest, że zobowiązani generalnie nie płacą. Jest spora grupa, trudna do zidentyfikowania, którzy traktują alimenty jako narzędzie w konflikcie w sytuacji porozwodowej.

Od trzech lat przeprowadza badanie percepcji dłużnika alimentacyjnego. Jeśli każdy, kto ma do czynienia z dłużnikiem alimentacyjnym traktuje ich jako przypadek beznadziejny. Stereotyp jest bardzo trudny do zmiany. Alimenciarz to osoba, z którą wszyscy próbują coś zrobić, żeby zaczął płacić, wszyscy mają wobec niego negatywny stosunek. Ta presja nic nie daje, alimenciarze uodporniają się na te strategie, uciekając w „szarą strefę” zatrudnienia (700 tys. osób pracuje na czarno). Można coś zmienić, jeśli wejdzie się jako trzecia strona w konflikcie. Konieczna jest edukacja, doradztwo zindywidualizowane, a także mediacje.

Najważniejsze głosy w dyskusji:

Średnia zasądzonych alimentów wynosi około 600 zł. Biorąc pod uwagę koszty utrzymania dzieci, to jest to niewystarczające dla utrzymania dzieci. Duża część alimentów jest symboliczna. Opieka naprzemienna jest możliwa gdy nie ma nasilonego konfliktu, przemocy, problemu z uzależnieniem, gdy istnieje silna więź dziecka z obojgiem rodziców, nie jest to rozwiązanie uniwersalne. Niepokojąca jest pogląd, że alimenty są płacone jako nagroda za egzekucję kontaktów z dzieckiem. Dziecko ma prawo i do kontaktów, i do alimentów.

Zespół do spraw Alimentów wystąpił do Ministerstwa Sprawiedliwości o wprowadzenie tabel alimentacyjnych, otrzymaliśmy odpowiedź, że będzie to analizowane. Zaproponowano „natychmiastowe alimenty”.

Jeżeli ojcowie otrzymują pieczę tylko w 4% , to jest dysproporcja, opieka naprzemienna jest dobrym rozwiązaniem. Konferencje stygmatyzują ojców.

Problem alimentacji często jest postrzegany przez otoczenie jako problem relacji dłużnik – państwo. Czyli chodzi o „wykiwanie”, oszukanie państwa. Trzeba uświadamiać, jakie konsekwencje z niealimentacji wynikają dla dzieci. Obarczenie pracodawców – są już narzędzia w przypadku zatrudniania na czarno, nie ma potrzeby wprowadzania innych rozwiązań tylko dla dłużników alimentacyjnych. Najmniej powinno nam zależeć na karaniu dłużników, to powinna być ostateczność. Zmiana art. 209 może mieć znaczenie prewencyjne, dla tych którzy nie traktują alimentów priorytetowo.

Jest duża grupa kobiet zobowiązanych i niepłacących alimenty. Wysokość alimentów jest narzędziem walki.

Przez wiele lat stawiano znak równości między alimentami a patologią. Uznano, że nieskuteczna egzekucja alimentów  to wina komorników, że im się nie chce. 20% to zatrważająco niska skuteczność ściągalności alimentów. Może tabele spowodują że obie strony będą wiedziały, czego się spodziewać. Sprawmy, aby proces zasądzania alimentów był jak najbardziej zautomatyzowany.

Najbardziej niebezpieczne jest obiecywanie cudownych rozwiązań albo drogi na skróty. Wierzę , że prowadząc politykę języka korzyści, można dojść do konsensusu.

Konkluzje

Milion dzieci nie dostaje w Polsce na życie od swoich rodziców. Prawne i organizacyjne przyczyny tego stanu rzeczy są już dobrze zdefiniowane – m.in. dzięki dwuipółletniej pracy Zespołu ds. Alimentów Rzecznika Praw Obywatelskich  i Rzecznika Praw Dziecka. Kluczowym wyzwaniem społecznym jest jednak to, jak zmienić stosunek do alimentów. Jak przekonać rodziców, że alimenty są dla dziecka – a nie dla byłego partnera, że niepłacenie alimentów to po prostu przemoc, przemoc ekonomiczna?

• W ciągu ostatnich lat rejestrowane zadłużenie wobec dzieci wzrosło ponad dwukrotnie (z 5 mld w 2015 do ponad 11 mld zł w 2017).
• Liczba dłużników alimentacyjnych: z 176 do 320 tysięcy (BIG Info Monitor).
• Według GUS 700 tys. osób pracuje w Polsce na czarno, mimo że w kraju brakuje rąk do pracy - to w dużej mierze osoby, które unikają płacenia alimentów.
• Średnia wysokość alimentów zasądzonych w Polsce to 600 zł - to nie starcza na dobrą edukację, dentystę czy wypoczynek.
• Przeciętny dłużnik ma ponad 30 tys. zaległości wobec Funduszu Alimentacyjnego (czyli wobec państwa).
• Polacy (77 proc.) uważają już jednak, że temat niepłacenie alimentów na rzecz dzieci jest pomijany w debacie publicznej i za rzadko poruszany przez media - 77% (Kantar Millward Brown).

Jak pomóc ludziom wyjść z tego pata?

Im większy konflikt w czasie rozwodu, tym większe prawdopodobieństwo konfliktu o alimenty.  

• Łagodzenie konfliktu jest więc pierwszym krokiem do rozwiązywania problemu alimentów.
• Drugim jest indywidualizowanie podejścia => potrzebne są różne formy działania, w tym: programy wsparcia dla dłużników, którzy nie są w stanie płacić, informacja i edukacja dla dłużników, dla których alimenty nie są priorytetem; kary dla tych, którzy celowo unikających płacenia. Przykład? Uczenie zasad tworzenia budżetu domowego, bo tylko wtedy rodzic może odpowiedzialnie zaproponować, ile jest naprawdę w stanie płacić na dziecko. Tak się wspomaga zawieranie ugód. Wybija się ludzi z “komfortu niemożności”.
• Ale przede wszystkim potrzebne są nam działania prewencyjne, w tym wspieranie ojców (poprzez promocję urlopów ojcowskich, wydzielony urlop tylko dla ojcu). To wzmacnia rodzinę i więzi z dzieckiem. Wtedy, nawet jeśli dojdzie do rozwodu,  niepłacenie alimentów jest mniej prawdopodobne.
• Nie powinno się antagonizować dwóch grup rodziców najbardziej zaangażowanych w sprawę alimentów: matek, które po rozwodzie nie mają pomocy od ojców swoich dzieci, i ojców, którzy po rozwodzie chcieliby się więcej zajmować dziećmi, ale nie jest to im dane.
• Trzeba znieść próg uprawniający do pomocy z Funduszu Alimentacyjnego w przypadku, gdy jedno z rodziców nie płaci na dziecko.
• Problem alimentacji jest pod każdym względem szczególny, złożony i dynamiczny – trudno oczekiwać, że da się go rozwiązać prostymi metodami
• Wymaga on podejmowania zróżnicowanych i bardziej zindywidualizowanych działań. Blisko 36% dłużników alimentacyjnych ma inne zaległości wobec wierzycieli (banki, operatorzy komórkowi itd.): 14% nie płaci faktur za telewizję, telefon i Internet, 17% ma długi wobec branży finansowej
• Programy wsparcia dla dłużników, którzy nie są w stanie płacić; kary dla celowo unikających płacenia.
• Konieczność działań prewencyjnych, w tym przede wszystkim wspieranie aktywnego ojcostwa (promocja urlopów ojcowskich, wydzielony urlop dedykowany ojcu).

Powinno się wydłużyć terminy na zaprzeczenie ojcostwa, a testy DNA dokładnie uregulować - wskazywali uczestnicy panelu w sprawie ustalania pochodzenia dziecka podczas pierwszego dnia Kongresu Praw Rodzicielskich

Panelistami byli:

• Jarosław Jagura, aplikant adwokacki, współpracujący z Helsińską Fundacją Praw Człowieka
• Prok. Anna Koszelnik-Kluska z Prokuratury Rejonowej w Pruszkowie
• Prok. Małgorzata Szeroczyńska z Prokuratury Okręgowej w Warszawie
• Sędzia Paweł Witan z Sądu Rejonowego w Otwocku
• Michał Kubalski, prawnik z Biura RPO
• Moderatorką była Małgorzata Szuleka z HFPC

Jarosław Jagura podkreślał, że prawo dziecka do poznania  swych biologicznych rodziców nie jest zapisane wprost w Konstytucji RP - wywodzi się je z artykułu Konstytucji o ochronie życia rodzinnego i prywatnego. Nie jest to prawo bezwzględne: interes dziecka może przeważać nad prawami biologicznych rodziców.

W maju 2018 r. Trybunał Konstytucyjny uznał za niekonstytucyjny termin 3 lat od uzyskania przez dziecko pełnoletności na to, aby móc wytoczyć proces o zaprzeczenie ojcostwa męża swej matki.

Mąż matki dziecka może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa w 6 miesięcy od dnia w którym dowiedział się o urodzeniu. Jeśli termin upłynął, sprawę może do sądu wnieść prokurator.

Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu zwraca uwagę na wyważenie prawa dziecko do poznania swego pochodzenia oraz praw domniemanego ojca, który powinien być chroniony przed przedawnionymi roszczeniami, w sytuacji gdy przez wiele lat łożył na dziecko i je wychowywał.

Podejmując działania co do ustalenia pochodzenia dziecka, prokurator kieruje się swobodną oceną, w jakiej sytuacji możemy wystąpić z pozwem. Kryterium jest dobro dziecka i ochrona interesu społecznego. Nie jesteśmy zobligowani wnioskiem obywatela – mówiła prok. Koszelnik-Kluska.

Ilustracją problemu był transparent, jaki przed domem dziecka wywiesił mężczyzna, podważający swoje ojcostwo. Transparent głosił: „Nie jestem twoim tatą, ale prokurator nie chce wytoczyć powództwa”.

Pojęcie dobro dziecka jest bardzo ogólne, dlatego zawsze badamy jak dziecko funkcjonuje w danym środowisku i co skłoniło dane osoby do działań w sprawie. Obie strony są przesłuchiwane, w tym potencjalny ojciec biologiczny (małoletnie dzieci nie są przesłuchiwane). Prokurator prosi ich o wyniki wiarygodnych badan DNA. Strony ich z reguły nie dostarczają, bo nie stać ich na te badania (ok. 1500 zł).

Prymat rodziny, która już została stworzona, jest wartością samą w sobie. Prymat biologicznej rodziny nie jest zaś taką wartością, jeśli miałby prowadzić do pokrzywdzenia dzieci. Najwięcej jest spraw w prokuraturze  dotyczy zaprzeczenia ojcostwa – połowa wniosków  jest uwzględniana; wtedy sprawa trafia do sądu. Sprawy o ustalenie macierzyństwa są wyjątkowym..

Wnioski od obywateli ws. ojcostwa są związane najczęściej z przemocą w rodzinie lub przy lekkomyślności. Często jest tak, że byli mężowie nie chcą płacić alimentów na nie swoje dziecko i uważają że to obowiązek ojca biologicznego. Zgłaszają się też biologiczni ojcowie dziecka, argumentując że chcą by „dziecko nosiło ich nazwisko”; są oni wtedy gotowi także na obowiązek alimentacyjny.

Są też sprawy o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa – w sytuacji, gdy uznanie ojcostwa było fikcyjne. Mężczyźni chcą przestać płacić alimenty; argumentują że nie mają od dawna kontaktu z dzieckiem i jego matką; a ojcostwo uznali, bo zostali przez matkę dziecka oszukani, że to rzekomo oni są ojcami.

To nie może być arbitralna decyzja prokuratora, podjęta według „widzimisię”, a takich spraw jest dużo i są bardzo skomplikowane, a nie mamy jednolitych standardów - mówiła prok. Małgorzata Szeroczyńska. Dlatego uznała obecne przepisy za zbyt archaiczne i wymagające zmiany. Według niej to nie prokurator powinien być ostatecznym i wyłącznym organem w tych kwestiach. Opowiedziała się też za wydłużeniem terminów na zaprzeczenie ojcostwa.

Według prokuratorki, najczęściej nie dotyczy to wcale małych dzieci.  Sprawy typu „przypomniałem sobie, że nie jestem ojcem”, zdarzają się zwykle, gdy dziecko już jest dorosłe. A wtedy „dobro dziecka” nie jest już najwyższym priorytetem. Zdarza się, że ludzie mszczą się na byłym małżonku i np. występują o uznanie, że ktoś nie jest jego dzieckiem, gdy już jest ono dorosłe. Jak chronić takie osoby? - pytała prokuratorka, według której terminy na zaprzeczenie ojcostwa są zbyt krótkie.

Z danych przedstawionych przez sędziego Pawła Witana wynika, że ok. 3 proc. urodzeń staje się przedmiotem postępowań o ustalenie czy zaprzeczenie ojcostwa lub bezskutecznego uznania. On też wyraził przekonanie, że terminy w tych sprawach są zbyt sztywne.

W jego sądzie to głównie matki wnoszą sprawy o ustalenie ojcostwa - po to by dochodzić  od razu alimentów, czemu towarzyszy z reguły wniosek o pozbawienie praw rodzicielskich.

Sędzia zaznaczył, że rzadko są składane apelacje w takich sprawach. Jego zdaniem decyduje o tym fakt, że jeśli to sąd zlecił w takiej sprawie badania DNA, to nie są one przez nikogo kwestionowane. Wskazał że to dowód dość istotny; tymczasem jego stosowanie wciąż nie zostało uregulowane w prawie cywilnym.

Aby takie badanie było dla sądu ważne, musi być odpowiednia dokumentacja gwarantująca, że materiał pobrano od tej osoby, która miała być badana. Chodzi też o standaryzację badań, których wciąż nie ma.

Inny problem to pobieranie materiału DNA od dziecka. Sąd może się na to zgodzić tylko wtedy, jeśli to przed sądem toczone jest postępowanie w sprawie ojcostwa. Tymczasem prokurator nie ma takiej możliwości w fazie badania wniosku obywatela w takiej sprawie. Oddzielną kwestią jest brak szczegółowych przepisów co do zgody zainteresowanych na pobranie, a zwłaszcza na wykorzystanie  DNA.

Także RPO opowiada się za wydłużeniem terminów. Michał Kubalski, prawnik z Biura RPO, przypomniał ponadto, że rzecznik od wielu lat występuje o uregulowanie testów DNA. Jest to tym bardziej potrzebne, że kody DNA to bardzo wrażliwe dane osobowe, które identyfikują kogoś w 100 proc. W każdej placówce dokonuje się tego inaczej; niektóre wysyłają próbki nawet do Chin.

Sądownictwo rodzinne boryka się z wieloma problemami, o których zaświadczyć mogą uczestnicy postępowań sądowych. Poprosiliśmy praktyków - sędziów rodzinnych, kierownika OZSS i kuratora - o podzielenie się refleksjami na temat tego, jak zorganizowane jest sądownictwo rodzinne, na jakie bariery napotykają sędziowie; we wspólnej dyskusji spróbujemy znaleźć możliwe rozwiązania.

- Sądy rodzinne pełnią szczególną rolę w społeczeństwie. Sędzia nie może orzekać tylko na podstawie ustawy czy własnego doświadczenia życiowego – mówiła moderatorka panelu  dyr. Kamilla Dołowska z BRPO

Ewa Ważny, wizytator, SSO w Gdańsku: Sędziowie mają obowiązek wysłuchania dziecka przy postępowaniu rozwodowym.

Marzeniem jednego z dzieci podczas postępowania rozwodowego jest „aby moi rodzice przestali się kłócić”.

Sędziowie mają obowiązek wysłuchania dziecka w sprawach rodzinnych i rozwodowych, w szczególnych przypadkach jest możliwie odstąpienie od wysłuchania . Sędziowie szkolą się w tym zakresie ,  potrafią to robić ,dzieci są szczere w swoich wypowiedziach. Podczas wysłuchania chłopca w sądzie na pytanie jakie ma marzenia  odpowiedział ,,aby jego rodzice przestali się kłócić". 

Problematyka w funkcjonowaniu Sądów Rodzinnych:

• System losowego przydziału spraw sędziom w sprawach opiekuńczych opiekuńczych uniemożliwia ścisłą współpracę sędziego, kuratora, pracownika socjalnego, pedagoga z danego rejonu i wypracowanie całościowego planu pracy z rodziną, zatem odejście od zasady pracy sędziego w rejonach w wielu przypadkach nie jest  korzystne. Sędzia powinien znać daną rodzinę, wiele spraw się zazębia , nowy sędzia musi zapoznać się z materiałem w innych sprawach; nieznany jest algorytm losowania, zachowanie tego samego składu z udziałem ławników w sprawach rozwodowych jest utrudnione;
• Dwuinstancyjności sądownictwa rodzinnego - aby środki odwoławcze od orzeczeń rodzinnych rozpoznawali sędziowie rodzinni a nie cywilni lub gospodarczy;
• Praca sekretariatu  - przeciążenia pracą, duża rotacja pracowników, łatwo o błędy;
• Znaczne obciążenia sędziów - dyżury psychiatryczne, postępowanie wykonawcze, wnioski o udzielenie zabezpieczenia, sprawy pilne i wymagające natychmiastowej decyzji: zezwolenia na zabiegi medyczne, umieszczenia nieletnich w schronisku itp.;
• Wakaty wśród sędziów  -przejścia w stan spoczynku, wieloletni brak konkursów, delegacje sędziów do MS, długotrwałe zwolnienia lekarskie;
• Referendarze -  braki w sądach rodzinnych;
• Kwestia awansów zawodowych sędziów ,oceny pracy wielu osób w krótkim czasie ;
• Jakość legislacji: nagłe zmiany ustawowe (brak szkoleń i wcześniejszego przygotowania), zła jakość ustaw międzyresortowych (MS i MZ);
• Konieczność ograniczenia kognicji sądów rodzinnych;
• Rodziny zastępcze - brak ich odpowiedniej liczby, umieszczanie dzieci w placówkach, rozdzielanie rodzeństwa ,brak rodzin zastępczych specjalistycznych i resocjalizacyjnych;
• Brak miejsc w placówkach leczenia psychiatrycznego i odwykowego dla dzieci i młodzieży;
• Problemy ze znalezieniem kandydatów na opiekunów i kuratorów dla osób ubezwłasnowolnionych;
• Problemy w zakresie wydawania opinii specjalistycznych,  brak odpowiedniej liczby biegłych szczególnie w zakresie psychiatrii i psychologii, długie okresy oczekiwania na opinie OZSS;
• Wnioski o udzielenie zabezpieczeń w toku postępowań - czy konieczne jest zaskarżanie tych postanowień, skoro ich istotą jest szybkie rozstrzygnięcie?
• Tabela alimentacyjna – jako wytyczne dla sądów ,  podobne tabele można wprowadzić w sprawach o kontakty (wiek dziecka- przełożenie na częstotliwość kontaktów)- jako punkt wyjścia w sprawie;
• Mediacje-konieczna dalsze edukacja społeczeństwa w tym zakresie.

Maria Zamiela-Kamińska, Opiniodawcze Zespoły Sądowych Specjalistów

• Pracuje tu psycholog, pedagog i lekarz
• Zadanie – sporządzenie opinii w sprawach rodzinnych i opiekuńczych oraz w sprawach nieletnich na podstawie przeprowadzonych badań psychologicznych, pedagogicznych, lekarskich
• Ważna jest baza lokalowa
• Praca zespołowa – opinię wydają min. dwie osoby
• Wielopoziomowa kontrola
• Bogaty warsztat pracy
• Opinie są interdyscyplinarne
• Nadrzędność dobra małoletnich i zabezpieczenie ich potrzeb

Słabe strony

• Niewystarczająca obsługa kadrowa (kryzys kadrowy) – duży zakres spraw a wynagrodzenie, obciążenie obowiązkiem służbowym, praca pisemna.

Są spore trudności w pozyskiwaniu specjalistów radzących sobie w opiniowaniu spraw

• Zakaz kontaktów a badanie więzi i relacji rodzinnych. Badanie więzi wymaga obserwacji konkretnych zachowań
• Teza dowodowa – okoliczność badania wykraczająca poza kompetencje
• Łączenie diagnozy i mediacji
• Wskazywanie w tezie dowodowej narzędzia diagnostycznego do przeprowadzenia badania
• Seksuolog dziecięcy do badania w sprawach gdzie występuje podejrzenie przekroczenia granic, nadużycia, molestowania seksualnego dziecka
• Nie ma seksuologa dziecięcego
• Prywatne opinie tzw. jednostronne
• Zaoczna ocena opiniowanego czy podopiecznego
• Uleganie emocjom
• Cedowanie decyzyjności na małoletnie dzieci
• Wskazywanie w tezie specjalistów – psycholog, pedagog
• Niecelowanie wezwania na rozprawy

Postulaty:

• zmiany przepisów
• dostosowanie zakresu zadań
• wprowadzenie ścieżki awansowej
• wynagrodzenie adekwatne
• decyzyjność organów prowadzących postępowanie
• normatywna rola opinii, a zwłaszcza rozstrzygnięć sądowych
• superwizja
• rozwiązania systemowe służące normowaniu sytuacji dziecka
• współpraca z organami zlecającymi wydanie opinii

Małgorzata Jaszczółt – kurator rodzinny (Sąd Rejonowy w Grodzisku Mazowieckim)

Bariery:

1. Brak regulacji prawnych np. nadzór kuratora nad nieletnimi

• Podmiotem działania kuratora jest rodzic, a nie dziecko.
• Problem z wywiadami środowiskowymi
• Obecność kuratora przy kontaktach rodziców z dzieckiem (czasochłonne, obciążające psychicznie, wiążą się z dużą ilością skarg)

2. Obciążenie kuratorów

• Kurator nie może ograniczyć się do rozmowy z podopiecznymi, musi przeanalizować akta sprawy, musi dojechać i wrócić, obserwować zachowania rodziców w stosunku do dzieci.
• Kurator zbiera również informacje w szkole

3. Czas i fizjologia

• Kurator na jednego podopiecznego w miesiącu ma 33 minuty
• Kontakty rodziców z dziećmi – jeżeli kontakty trwają kilka godzin, kto płaci za posiłek kuratora, czy kurator musi wejść do wody podczas pobytu na basenie. Czy kurator chodzi z dzieckiem do toalety

4. Zasoby środowiskowe i dostępność pomocy

• Problemem jest dostępność pomocy medycznej.
• Problemem jest również mentalność klientów – gotowość do pomocy, zdolność do czerpania z pomocy, przyznania się samemu przed sobą

5. Ramy prawne czynności kuratora – ich brak

• Potrzeba jest kodeksu postępowania wykonawczego, sprecyzowania przepisów dot. wywiadów środowiskowych czy w sprawach kontaktów.
• Konieczne jest urealnienie limitów obciążeń (zwłaszcza przy wywiadach środowiskowych)
• Szkolenia dot. RODO

Przemoc to przemoc, a nie „konflikt w rodzinie”

Przemoc należy zawsze nazywać przemocą, a przestępstwo - przestępstwem, nie zaś - „konfliktem w rodzinie”. Tymczasem wymiar sprawiedliwości często tak właśnie traktuje przemoc w rodzinie. W efekcie przestaje być na uznawana za przestępstwo nie tylko przez prokuraturę czy sądy, ale także przez samych pokrzywdzonych oraz sprawców  - wskazywano podczas panelu na ten temat podczas Kongresu Praw Rodzicielskich.

Otwierając panel „Problemy w rodzinie - Przemoc czy konflikt. Spojrzenie z punktu psychologicznego, pedagogicznego,  socjologicznego” ,   jego moderatorka prof. Irena Pospiszyl z APS podkreślała brak złudzeń co do tego, że tylko od 7 do 11 proc. rodziców stosuje jakąś formę przemocy (jak wykazują to badania). Według Pospiszyl, która zajmuje się problemami ofiar przemocy domowej, najważniejsze jest jednak, że zachowania takie stały się naganne, co w jej ocenie jest największą wartością ostatnich lat.

Podczas panelu wskazywano na zasadniczą różnicę między przemocą a konfliktem w rodzinie. Konflikt i kryzys to naturalne zjawiska w rodzinie, a przemoc to przestępstwo - mówiła panelistka dr Milena Miałkowska-Kozaryna, adiunkt w Zakładzie Psychopedagogiki Resocjalizacyjnej APS.  

Konflikty mogą być dezorganizujące, ale  także i mobilizujące. Konflikt może mieć pozytywny efekt dla rodziny - gdy zostanie pozytywnie przepracowany. Jeśli nie zostanie tak zakończony, przeradza się w kryzys. Przemocą jest zaś zamierzone działanie wykorzystujące czyjąś przewagę na niekorzyść członka  rodziny. Żadna zachowania ofiary nie mogą przenosić na nią odpowiedzialności na przemoc.  

Panelistka  przytoczyła rady w postępowaniu z ofiarami przemocy:

• Nie spiesz się i nie pospieszaj
• Pozwól by ofiara przemocy sama wybrała formę pomocy
• Pytaj o przemoc wprost
• Nie rań wtórnie
• Nie usprawiedliwiaj zachowań sprawcy

Druga panelistka, Małgorzata Czarkowska, dr nauk prawnych z APS, przedstawiła wyniki badań, z których wynika, iż wymiar sprawiedliwości często uznaje przemoc w rodzinie za „konflikt w rodzinie”.

Jako przyczyny tego stanu rzeczy wskazała m.in. niezrozumienie istoty zjawiska przemocy w rodzinie, stereotypowe ustosunkowanie się do przemocy, czy nawet dążenie sądów do „zachowania więzi” miedzy sprawcą a ofiarą.

Badania dr Czarkowskiej świadczą, że problem zaczyna się już od notatek policjantów, którzy wezwani na interwencję, piszą w nich o przemocy domowej jako  „awanturze domowej”.

Przytoczyła przykład, gdy prokurator uzasadniał skierowanie do mediacji takiej sprawy tym, że „istotną część winy może ponosić pokrzywdzona”, a mediacja może przynieść ”ugodowe rozwiązanie konfliktu”. Zlecając taką mediację, sądy powoływały się nawet na możliwość „zakończenia postępowania bez przeprowadzania rozprawy sądowej”.

- To sugeruje, że tak naprawdę nie mamy do czynienia z przestępstwem – podkreślała dr Czarkowska.

Cytowała też zeznania podejrzanego, który przyznawał, że bił żonę, ale cały czas podkreślał, że „to konfliktem”. Ponadto ugody sądowe zawierały sformułowania, że „obie strony mają zmienić swe zachowanie”.

Uniewinniając oskarżonego, sąd z kolei pisał o „poważnym wieloletnim konflikcie”; nie dał też wiary pokrzywdzonej, że nie zgłaszała przemocy ze strachu przez mężem.  Skazując oskarżonego, ale zawieszając karę, inny sąd uznał za okoliczność łagodzącą, że obok stosowania przemocy, „potrafił on również należycie wywiązywać się z ról męża i ojca”. Sądy umarzają zaś takie sprawy np. dlatego, że „obie strony dopuszczały się wobec siebie nagannych, bezprawnych zachowań”.

Według dr. Czarkowskiej sprawcy doskonale o tym wiedzą i często się powołują w sądzie na to, że „to pokrzywdzona stosowała przemoc lub prowokowała do niej”.  Jej zdaniem w efekcie tego wszystkiego zachowanie sprawcy przemocy przestaje być traktowane jako przestępstwo nie tylko przez wymiar sprawiedliwości, ale także samych pokrzywdzonych i sprawców.

Problemem jest też to, że w ok. 70 proc. spraw o przemoc w rodzinie i oskarżony, i pokrzywdzona mieszkali razem podczas śledztwa i procesu. W 93 proc. takich spraw nie zastosowano aresztu czy dozoru policji wobec podejrzanego. Konsekwencją takiej sytuacji jest  niedostateczne zapewnienie bezpieczeństwa  pokrzywdzonym, narażanie na dalszą przemoc  i jej eskalację, wpływanie przez sprawców na zeznania pokrzywdzonych.

Na szczęście są też sądy, które  inaczej podchodzą do takich spraw. Jeden z nich uznał np., że „niewłaściwe postępowanie” kobiety było jedyną formą obrony przed oskarżonym i nie można tym tłumaczyć przemocy.

To, czy to „tylko” konflikt, czy już przemoc, nie ma znaczenia dla dzieci z takich rodzin; już sam konflikt i tak ma w sobie bardzo dużo agresji  - mówiła kolejna panelistka Jolanta Zmarzlik  z Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę. Jeśli dziecko słyszy, że „ojciec urwie matce łeb”, to przyjmuje to dosłownie; w efekcie rozpada się jego bezpieczny świat. Taki wzorzec relacji międzyludzkich dziecko przenosi na życie społeczne i wszystkich ludzi uznaje za zagrożenie. „Czy jak ono dorośnie, będzie w stanie nie działać przemocowo?” – pytała.

Zmarzlik mówiła, że nie da się pomóc samym dzieciom bez wpływu na ich rodziców, gdy trwa konflikt, przemoc czy agresja. Podkreślała,  że nie ma czegoś takiego jak „usprawiedliwiona przemoc”. Także klaps przez pampersa nie jest wcale mniej szkodliwy, gdyż każde uderzenie drugiego człowieka jest przemocą wobec niego.

Przedstawiciele Biura RPO podkreślali, że sądy powinny z wielką wrażliwością podchodzić do spraw dotyczących przemocy w rodzinie. Wskazywano na problem związany z mentalnością osób prowadzących postępowania - bo to część naszego społeczeństwa.

Podczas dyskusji mówiono o kobiecie przebywającej od 2 lat w areszcie, a oskarżonej o zabójstwo męża (wcześniej skazanego za przemoc wobec niej). Gdy mąż chciał ją ponownie uderzyć, ona pchnęła go nożem – według adwokatki była to obrona konieczna. Swego małego dziecka oskarżona nie widziała niemal od 2 lat;  przebywa ono w rodzinie zastępczej. Czy ta kobieta ma prawo widywać to dziecko - padło pytanie?

Można złożyć wniosek do sadu o widzenie  – odpowiadali prawnicy. Zmarzlik dodała, że na pewno nie należy wozić dziecka do więzienia. Jest pytanie, czy dziecko ma oczekiwać na matkę, jak już wyjdzie z więzienia, czy ma mu się od nowa zorganizować życie – odpowiedziała

W konkluzjach podkreślono, że zaprezentowane informacje świadczą o tym, że szkolenia dla prokuratorów i sędziów ws. przemocy w rodzinie niewiele dają. Wskazywano ponadto na brak szerokiej oferty terapeutycznej dla sprawców przemocy.

Rozwiązywanie sporów i napięć w rodzinie to jedno z najtrudniejszych zadań w życiu. Nie możemy zakładać, że będziemy to robić tylko tak, jak nasi rodzice. Możemy – mamy prawo i obowiązek – poznawać i stosować inne metody wychowania

Nowym wyzwaniem – i szansą polskich rodzin – są pradziadkowie. Nigdy wcześniej tylu ich nie było. A to niejedna zmiana, jaka zachodzi w rodzinach. Przemiany cywilizacyjne, technologiczne i kulturowe powodują, że także role rodzica, ojca, matki ewoluują; przed członkami rodziny stają nowe wyzwania, zagrożenia i szanse.

W panelu uczestniczyli:

• Prof. Kazimierz Pospiszyl, psycholog, były rektor Akademii Pedagogiki Specjalnej
• dr Joanna Moelda z Zakładu Psychopedagogiki Resocjalizacyjnej APS
• dr Anna Krawczak z Interdyscyplinarnego Zespołu Badań nad Dzieciństwem UW
• Izabela Przybysz, socjolożka z Instytutu Spraw Publicznych
• Joanna Jaskółka, matka, która od sześciu lat bloguje o tym, jak wychowuje dzieci w środku lasu.

- Zwróćmy przede wszystkim uwagę na konsekwencje rozpowszechnienia się rodziny nuklearnej (rodzice/rodzic i dzieci/dziecko).  – W przeciwieństwie do rodziny tradycyjnej oferuje ona mniej wzorców społecznych do obserwowania i uczenia się. Tata jest jeden, mama jedna – a szefów i szefowych w pracy, możliwości realizacji ról w rodzinie jest więcej – mówił prof. Pospiszył. Wskazywał też na coraz powszechniejszy narcyzm i kult młodości – przez co odwracają się role rodzinne, rodzice równają się z dziećmi, co w rodzinie jest pułapką i jeszcze bardziej ogranicza jasne wzorce, z których mogą korzystać dzieci. Dzieci szukają ich wiec w świecie – tam, gdzie te wzorce są wyraziste, a także w mediach.

- Wielu badaczy mówi w związku z tym o kryzysie rodziny. Ale popatrzmy raczej na to jak na proces, który trwa, a nie jak na kryzys  – zaproponowała Izabela Przybysz. – Być może rodziny są nuklearne, ale za to szans na komunikacje międzypokoleniową jest większa. Dzieci mają dziś pradziadków, nie tylko dziadków, bo dłużej żyjemy, a nowe technologie ułatwiają komunikację. Dziadkowie mogą uczyć się pod wnuków, ale też mają szansę przekazywać im doświadczenie, którego ich dziadkowie przekazać nie byli w stanie.

Kolejnym ważnym trendem jest małodzietność polskich rodzin. Jedynacy stają się normą, nie wyjątkiem. Powstają rodziny patchworkowe, a to dla systemu opiekuńczego ma ogromne znaczenie –  przekonanie o obowiązku opieki na starość wobec „przyszywanej” babci czy ojczyma jest dużo słabsze. Dlatego ogromnym cywilizacyjnym wyzwaniem dla rodzin będzie sprawowanie opieki – ale nie nad dziećmi ale nad seniorami.

- Wartości niematerialne mają coraz większe znaczenie dla młodzieży – przedstawiała wyniki swoich badań dr Joanna Moleda, która w ostatniej chwili zastąpiła w panelu chorą dr Lucynę Kirwil. – O tradycyjnej, idealnej rodzinie marzą zwłaszcza ci, którzy wyrośli w rodzinach dysfunkcyjnych, w głębokim kryzysie, z doświadczeniem przemocy i przestępstwa.

Dr Anna Krawczak mówiła o wyzwaniu, jakim są nowe technologie reprodukcyjne. Czy zatem jest rodzina? Do kogo należy dziecko? Kto jest właścicielem tajemnicy narodzin? Czy rodzina to związki krwi czy umowa społeczna?

Dziś przeważa pogląd, że prawo dziecka do poznania swego pochodzenia jest ważniejsze od – docenianego dawniej – odtwarzania „tradycyjnej rodziny” w nietradycyjny sposób (kiedyś matki adopcyjne zachęcano do symulowania ciąży, a rodzicom, którym dziecko zmarło przy porodzie, oferowano „w zamian” noworodka do adopcji). Dziś najważniejsza zasada określająca rodzinę brzmi: To, czy jesteśmy rodziną, decydujemy my sami (o ile nie łamiemy prawa).

- Jeśli chcemy urządzać dzieciom takie dzieciństwo takie, jakie pamiętamy, to błąd – bo nasza pamięć idealizuje przeszłość. Zapominamy rzeczy złe. To przez to dziś żyjemy w grozie, że świat jest gorszy, niż go pamiętamy – mówiła Joanna Jaskółka, autorka bloga Matka t ylko jedna.  – A przez to za bardzo boimy się nowych technologii i ich wpływu na dzieci. Moją babcię przerażała lodówka, miała wiele teorii o możliwości wybuchu freonu. W moim domu lodówka była „od zawsze”. Tak samo staram się traktować nowe technologie - bo dla moich dzieci to jest zwykła rzecz, są z nimi od urodzenia.  Dziś książki można czytać dziecku przez telefon, można układać klocki słuchając audiobooka. Świat cyfrowy nie jest zagrożeniem. Zagrożeniem jest to, jak wprowadzamy do niego dzieci.

W dyskusji po wystąpieniach panelistów RPO Adam Bodnar pytał o doświadczenia i polityki związane ze wzmacnianiem rodzin transgranicznych i doświadczonych eurosieroctwem. Okazało się, że bardzo mało na ten temat wiadomo.

Ewa Woydyłło-Osiatyńska przypomniała, że rodziny o skomplikowanym składzie zawsze istniały. Tylko uważaliśmy to za stan „naturalny”: po zawarciu małżeństwa młodzi mieszkali z rodzicami jednego, a ci mogli mieć pod opieką np. dorosłe dziecko z niepełnosprawnością. Pojawiały się dzieci, ale dziadkowie lub rodzice umierali – albo odchodzili.  Pojawiali się kolejni małżonkowie, czasem mieli dzieci z poprzedniego związku. - Ta rodzina trwała nadal i nikt jej nie kwestionował - zauważyła.

Przed rodziną stają nowe wyzwania, pojawiają się nowe kryzysy. Co roku prawie 70 tysięcy par decyduje się na rozwód. Dla nich to stres. Dla dzieci – zawalenie się bezpiecznego świata. W czasie rozwodów bardzo często pojawiają się negatywne emocje, poczucie krzywdy, żalu. Rodzice zapominają, że pomiędzy nimi jest bezbronne dziecko. Nie wiedzą i nie umieją rozwiązywać konfliktu w sposób, który nie niszczy wzajemnych relacji (i relacji z dzieckiem)

O tym, jak wielka jest skala problemu, Rzecznik Praw Obywatelskich wie z napływających do niego skarg i z tego, co ludzie mówią na spotkaniach regionalnych z RPO w całym kraju. Właśnie kontakty z dziećmi rozwiedzionych rodziców są – obok spraw alimentów – zgłaszane są najczęściej zgłaszanym problemem podczas spotkań obywateli z RPO.

Rodzice (i dziadkowie) skarżą się też na sądy. Uważają, że podchodzą one do roli rodziców w sposób zbyt stereotypowy, w matkach widząc głównie opiekunki a w ojcach – źródło wsparcia finansowego.

Jak sobie z tym radzić?

Problem jest zbyt skomplikowany, by rozwiązania były proste. Ale trzeba zacząć rozmawiać. Słuchać ekspertów, naukowców, sędziów, a także praktyków. I rodziców – w tym tych, którzy doświadczyli już rozpadu związku i ;pozostają w konflikcie z byłym partnerem, ale rozumieją, jak ważne jest dobro wspólnych dzieci.

Dlatego Rzecznik Praw Obywatelskich, tak jak to zapowiedział jesienią 2017 r., organizuje Kongres Praw Rodzicielskich. Do udziału w nim zaprasza wszystkie zainteresowane instytucje i organizacje społeczne, w tym ojcowskie i matczyne,  oraz przedstawicieli środowisk prawniczych i naukowych oraz resortów rodziny i sprawiedliwości. Panele tematyczne i plenarne pozwalają skupić się na konkretnych zagadnieniach i zebrać wiedzę kluczową do zrozumienia i szukania pomysłów na rozwiązanie. Będzie ich w sumie 14.

Zapraszamy do rejestracji. Liczba miejsc ograniczona.

REJESTRACJA: https://www.rpo.gov.pl/formularz/zgloszenie-na-kongres-praw-rodzicielskich

Uwaga: warszawskie samorządy radcowskie i adwokackie przyznają punkty szkoleniowe za udział w Kongresie. Zaświadczenia będą wydawane na prośbę uczestnika na podstawie podpisanej listy obecności.

O czym chcemy dyskutować?

• o tym, jakie współczesne wyzwania cywilizacyjne są wyzwaniem dla rodziców
• o konfliktach w rodzinie i sposobach podejścia do nich
• o władzy rodzicielskiej i zakazie stosowania kar cielesnych
• o tym, jak zabezpieczyć dobro dziecka w sytuacji rozstania rodziców
• o organizacji sądownictwa rodzinnego
• o efektywności postępowań sądowych w sprawach rodzinnych
• o niepłaceniu alimentów na dzieci
• o współpracy zagranicznej w sprawach rodzinnych i funkcjonowaniu organów typu Barnevernet i Jugendamt)
• o kontaktach z dziećmi po rozwodzie i ich faktycznym egzekwowaniu, opiece naprzemiennej, alienacji rodzicielskiej
• o ustaleniu pochodzenia dziecka
• o prawie do życia rodzinnego i dylematach rodziców z niepełnosprawnościami
• o sytuacji rodziców dziecka z niepełnosprawnością
• o problemie małoletniego rodzicielstwa
• o sytuacji w Polsce dzieci urodzonych za granicą i ich rodziców pozostających w związkach jednopłciowych

Publikujemy kopię wpisu rzecznika praw obywatelskich Adama Bodnara w mediach społecznościowych, w którym przedstawia powody zorganizowania Kongresu Praw Rodzicielskich

Kongres Praw Rodzicielskich już za 4 dni. Dlaczego?

• Pan Krzysztof po rozwodzie może się kontaktować z synkiem na warunkach określonych przez sąd. 12 godzin w miesiącu, bez prawa wyjazdu z miejscowości, w której mieszka. – Tylko że to jest wieś, tu nie ma nawet placu zabaw. I jak sobie wyobrażacie, że w 12 godzin w miesiącu zbuduję jakąkolwiek więź z moim synkiem?
• Rodzice Szymona spierają się o to, jak wychowywać dziecko. Sąd orzekł, że kontakty ojca z synem mają mieć miejsce dwa razy w miesiącu, co drugą sobotę i co drugą niedzielę. Szymon jest dzieckiem chorowitym i do kontaktów czasem nie dochodzi. Ojciec dziecka przychodzi zatem do przedszkola Szymona i próbuje odbierać go z przedszkola, na co nie wyraża zgody matka dziecka. Dyrektor placówki jednorazowo wydał dziecko ojcu, następnie odmawia wypuszczenia dziecka z placówki w ręce ojca, powołując się na treść orzeczenia o kontaktach.
• 12-letnia Karolina nie chce spotykać się ze ojcem. Twierdzi, że pamięta sceny przemocy ojca wobec matki. Ojciec twierdzi, że Karolina jest indoktrynowana przez matkę i żąda realizacji cotygodniowych kontaktów. Matka twierdzi, że nie może nakłonić do tego Karoliny, mimo usilnych prób. Sąd nakłada na matkę Karoliny obowiązek zapłaty kwoty 200 zł za każdy nieodbyty kontakt. Jednocześnie ojciec Karoliny zaprzestał opłacania alimentów (350 zł).
• Pani Marta wyszła za mąż młodo, zamieszkała z teściami, nie ułożyło się. Po rozpadzie małżeństwa pani Marta sama utrzymuje dzieci. Ich ojciec i jego rodzice są na nią źli, bo stracili kontakt z dziećmi. Pani Marta wie, że mąż jest zamożny, bo prowadzi firmę teścia. Ale formalnie to nie jego majątek, i pan Jarek dobrowolnie na dzieci łożyć nie będzie, bo uważa, że pani Marta źle wyda pieniądze. Sprawa jest w sądzie, a obie strony postarały się o adwokatów, którzy starannie prowadzą rozgrywkę między rodzicami. Same dzieci Marty i Jarka adwokata nie mają. Nikt nie zadba o to, by narastający konflikt między rodzicami nie ranił ich. Sprawa rozwodowa toczy się trzeci rok.
• 11-letni Wiktor ma niesłyszących rodziców. Sam świetnie słyszy i mówi, ale jeśli coś przeskrobie w szkole, to musi tłumaczyć rodzicom, co mu zarzuca nauczyciel. Musi też tłumaczyć to, co mówią urzędnicy w gminie (bo tam nie ma tłumacza). Ostatnio jego mama zachorowała – Wiktor musiał być tłumaczem lekarza, który stawiał diagnozę.
• Pani Andżelika i pan Andrzej dowożą dziecko z niepełnosprawnością do szkoły codziennie 30 kilometrów. Rano – do szkoły i z powrotem, po południu – do szkoły i z powrotem. Ale gmina zwraca im koszty dojazdu tylko wtedy, gdy w samochodzie jest dziecko. Takie sobie radni uchwalili zasady.
• Pani Sandra i pan Jakub pracują w Norwegii. Kiedy szli do sklepu, ich dziecko było tak niegrzeczne, że aż ludzie zaczęli się oglądać. Pani Sandra krzyknęła na nie, a pan Jakub dał klapsa. W Norwegii klaps jest jednak nie tylko prawnie zakazany, ale zakaz bicia dzieci jest normą społeczną – Norwegowie nauczyli się już inaczej radzić z emocjami związanymi z wychowywaniem dzieci. Uznali więc, że córce Sandry i Jakuba dzieje się krzywda i przekazali dziewczynkę do rodziny zastępczej. Gdzie nikt nie mówi po polsku…
• Pani Jolanta i pan Robert rozwodzą się. Sąd odrzucił wniosek matki o udzielenie zabezpieczenia na poczet przyszłych alimentów. Ojciec może więc na dziecko nie płacić – zwłaszcza, że matka nie chce, by się z dzieckiem widywał. Następna rozprawa dopiero we wrześniu.
• Pan Krzysztof dowiedział się, że nie jest synem człowieka, którego całe życia uważał za ojca. Jest nim inny mężczyzna. Nie da się tego jednak zmienić w dokumentach Krzysztofa – minął termin, jaki prawo daje mu na wystąpienie o formalne zaprzeczenie ojcostwa, a prokurator nie chce podjąć jego wniosku.
• Szesnastoletnia Joanna urodziła synka. Sąd powierzył opiekę prawną nad dzieckiem jej matce, Marlenie. Joanna i Marlena pozostają w konflikcie co do tego, jak należy zajmować się dzieckiem

Mogę tak wyliczać dalej. Ale ze stu kilkudziesięciu spotkań z ludźmi w kraju pamiętam jedno, w Żyrardowie. Przyszedł tam pan, koło 40-tki, i opowiedział o sporze o kontakt z dzieckiem po rozwodzie. Miał ze sobą stertę dokumentów i korespondencji z sądem. – Lata lecą, dziecka nie widzę, rośnie beze mnie. Co ja mam zrobić?

To jest taka opowieść, która u każdego rodzica wywołuje ciarki. Sprawy dzieci i rodzin przewijają się na prawie każdym moim spotkaniu w Polsce. Ale smutek tego ojca, poczucie straty, braku nadziei, to coś, czego zapomnieć się nie da. Świat wokół nas zmienia się, rodziny też. Inaczej opiekujemy się dziećmi, inaczej wyobrażamy sobie budowanie z nimi relacji. Wtedy, na tym spotkaniu, pomyślałem, że zwykłe, dostępne Rzecznikowi Praw Obywatelskich metody już nie wystarczą. Nie wystarczy kolejne pismo do sądu czy wystąpienie do władz. Bo to wszystko już robimy, stale i od lat. Ale to ciągle za mało. 
Dlatego robimy Kongres Praw Rodzicielskich. Chcemy się – rodzice, prawnicy, sędziowie, psychologowie – usłyszeć i zrozumieć. Poszukać rozwiązań. Ustalić, od czego zależy szansa na realizację naszych praw rodzicielskich i szansa naszych dzieci na dobre życie.

Zgodnie z obietnicą złożoną w Żyrardowie organizuję Kongres - 25 i 26 czerwca, wspólnie z ekspertami z Akademii Pedagogiki Specjalnej w Warszawie. Udział zapowiedziało już 400 osób. Rejestracja trwa.

Zapraszam na: https://www.rpo.gov.pl/…/content/kongres-praw-rodzicielskich.