Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie implementacji dyrektywy ofiarowej.

W zainteresowaniu Rzecznika Praw Obywatelskich w dalszym ciągu pozostaje kwestia pełnej implementacji dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z dnia 25 października 2012 r. ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw. Dlatego Rzecznik uznał za konieczne odniesienie się do projektu ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, której jako cel wskazano całościowe wykonanie dyrektywy. Dyrektywa 2012/29 wprost wskazuje, że przy dokonywaniu oceny potrzeb osoby pokrzywdzonej przestępstwem należy brać pod uwagę takie cechy osobowe ofiary jak wiek, płeć oraz tożsamość płciowa, pochodzenie etniczne, rasa, religia, orientacja seksualna, stan zdrowia, niepełnosprawność, ale także status pobytowy, problemy z komunikacją, związek ze sprawcą lub zależność od niego, czy doświadczenie przestępstwa w przeszłości. Tymczasem proponowana zmiana k.p.k. ogranicza się jedynie do wprowadzenia dwóch przepisów. Proponowany przepis art. 49b k.p.k. zmierza do ustanowienia zasady domniemania wieku pokrzywdzonego, jego celem jest rozciągnięcie stosowania szczególnych standardów odnoszących się do pokrzywdzonych dzieci na osoby, których wieku nie można ustalić a ich cechy fizyczne i psychiczne mogą świadczyć o tym, że są osobami niepełnoletnimi. Natomiast proponowany art. 52a k.p.k. przewiduje poddanie pokrzywdzonych indywidualnej ocenie w celu ustalenia potrzeb w zakresie ich ochrony oraz zastosowania wobec nich gwarancji określonych w dyrektywie. Ocena ta winna uwzględniać takie elementy jak cechy osobowe pokrzywdzonego, rodzaj, charakter oraz okoliczności przestępstwa, rozmiar doznanej szkody, relację między pokrzywdzonym a sprawcą. W ocenie Rzecznika powyższe zmiany należy ocenić jako pozytywne ale jednak nie wystarczające do pełnej implementacji dyrektywy 2012/29.

Rzecznik zauważa, że w przepisach implementujących dyrektywę nie wskazano wprost cech osobowych pokrzywdzonego, które należy każdorazowo uwzględnić, oceniając szczególne potrzeby tej osoby związane m.in. z udziałem w postępowaniu. Niestety projektowana zmiana ustawy nie wychodzi naprzeciw temu obowiązkowi. Przykładowo należałoby tu zwrócić uwagę na art. 3 dyrektywy 2012/29, który formułuje obowiązek państwa udzielania pomocy ofiarom przestępstw w rozumieniu i byciu rozumianym od momentu pierwszego kontaktu z właściwym organem. Niestety pojedyncze regulacje przyznające uprawnienia osobom, które nie władają językiem polskim nie gwarantują prawa do rozumienia podczas wszystkich czynności związanych z postępowaniem, obowiązkowa obecność tłumacza dotyczy tylko sytuacji, w których to osoba głucha, niema lub niewładająca językiem polskim sama jest przesłuchiwana. Tymczasem prawo do rozumienia i bycia rozumianym powinno obejmować praktyczne sposoby dostosowania komunikacji do szczególnych potrzeb konkretnych grup pokrzywdzonych.

Wątpliwości Rzecznika budzi również realizacja standardów określonych w art. 19 dyrektywy, z których wynika potrzeba zapewnienia możliwości uniknięcia kontaktu między ofiarami i w razie konieczności, członkami ich rodzin a sprawcą w pomieszczeniach, gdzie prowadzone jest postępowanie karne. Warto również rozważyć potrzebę zapewnienia, by nowe pomieszczenia sądowe miały osobne poczekalnie dla ofiar. Polskie przepisy przewidują możliwość przesłuchania ofiar w specjalnych pomieszczeniach jedynie w przypadkach przestępstw popełnionych z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej, przestępstw przeciwko wolności, wolności seksualnej i obyczajności oraz przeciwko rodzinie i opiece w stosunku do pokrzywdzonych małoletnich, a także przestępstw określonych w art. 197-199 k.k.. Brak jest natomiast regulacji wprost przewidującej takie uprawnienie dla pokrzywdzonych należących do innych grup narażonych na dyskryminację, a także wtórną wiktymizację. W związku z powyższym Rzecznik zwrócił się do Ministra Sprawiedliwości z prośbą o rozważenie rozszerzenia działań legislacyjnych przy okazji prac nad przedmiotowym projektem celem pełnej implementacji dyrektywy.