Biuletyn Informacji Publicznej RPO

31 marca na całym świecie obchodzony jest Międzynarodowy Dzień Widzialności Osób Transpłciowych. Osoby transpłciowe to osoby, których płeć przypisana przy urodzeniu różni się od tożsamości płciowej, którą odczuwają lub z którą się utożsamiają. Osoby transpłciowe są grupą szczególnie narażoną na dyskryminację, a polski system prawny wciąż nie daje im gwarancji realizacji ich wolności i praw na równi z innymi obywatelami. W najnowszej Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-11 przyjętej w 2019 r. przez Zgromadzenie Ogólne Światowej Organizacji Zdrowia transpłciowość została usunięta z listy chorób psychicznych – ujęto ją w kategorii zdrowia seksualnego. 

Procedura uzgodnienia płci powinna być sprawna, przejrzysta, ogólnie dostępna, zapewniająca poszanowanie integralności fizycznej osoby transpłciowej oraz jej życia prywatnego, tak by fakt uzgodnienia płci nie był w nich uwidoczniony.

W prawie polskim, mimo podejmowanych prób legislacyjnych, postulatów Rzecznika Praw Obywatelskich i nieustającego zaangażowania organizacji społecznych, nie istnieją przepisy regulujące uzgodnienie płci (tj. dokonania odpowiednich zmian prawnych oznaczenia płci i dokumentów, tak aby były zgodne z płcią odczuwaną). Ustawa o uzgodnieniu płci, uchwalona 10 września 2015 r., nie weszła do porządku prawnego ze względu na weto prezydenta, które nie zostało odrzucone przez Sejm. Negatywne skutki tej luki prawnej są liczne i dotkliwe – zwłaszcza dla osób transpłciowych. Pozostają też wyzwaniem dla sądownictwa, które przez lata praktyki orzeczniczej wypracowało standard postępowania, zapewniający pewien poziom ochrony prawa do życia w zgodzie z własną tożsamością płciową. Wytoczenie powództwa przeciwko rodzicom w trybie art. 189 kodeksu postępowania cywilnego, będące rozwiązaniem przyjętym w latach 90 XX wieku, kiedy to podwaliny dała mu seria orzeczeń Sądu Najwyższego, pozostaje dalece niedoskonałe z perspektywy ochrony praw człowieka osób transpłciowych. Jest jednak obecnie jedynym dostępnym sposobem na prawne uzgodnienie płci w Polsce – ważne jest zatem, aby postępowania prowadzone w takim trybie możliwie najpełniej realizowały standard międzynarodowy, w jak najmniejszym stopniu ingerując w prawa jednostki.

Ze skarg kierowanych do Rzecznika, a także monitoringu spraw sądowych płyną wnioski, że wiele postępowań odbiega od standardu ukształtowanego przez najnowsze orzecznictwo. W wielu postępowaniach o uzgodnienie płci metrykalnej udział bierze również prokurator, choć w przepisach prawa trudno znaleźć uzasadnienie dla udziału tego organu w postępowaniach, które dotyczą wyłącznie sfery osobistej osoby transpłciowej. Z tego względu Rzecznik przygotował publikację „Postępowania w sprawach o ustalenie płci. Przewodnik dla sędziów i pełnomocników”, którego drugie, uzupełnione wydanie ukaże się w 2023 r. 

Rzecznik Praw Obywatelskich konsekwentnie podejmuje działania, aby każda osoba mogła realizować wszystkie przysługujące jej prawa bez dyskryminacji, w tym ze względu na tożsamość płciową i na zasadzie równości z innymi osobami. Rzecznik liczy również na to, że w niedalekiej przyszłości ustawodawca przyjmie przepisy prawne regulujące procedurę uzgodnienia płci, które w pełni będą uwzględniać standard ochrony praw człowieka osób transpłciowych.