Biuletyn Informacji Publicznej RPO

26 czerwca obchodzony jest Międzynarodowy Dzień Pomocy Ofiarom Tortur. Z tej okazji warto przypomnieć, że Konwencja ONZ w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 10 grudnia 1984 r. i Protokół fakultatywny do tej Konwencji, z dnia 18 grudnia 2002 r., są kluczowymi aktami normatywnymi zawierającymi unormowania mające służyć zwalczaniu tortur oraz zapobieganiu im.

Ratyfikacja przez Polskę Konwencji ONZ, a następnie Protokołu fakultatywnego, pociągnęły za sobą powierzenie w 2008 r. Rzecznikowi Praw Obywatelskich funkcji niezależnego organu wizytującego miejsca pozbawienia wolności, który sprawdza sytuację osób w nich umieszczonych, działając jako krajowy mechanizm prewencji. Od ponad 15 lat pracownicy Biura Rzecznika Praw Obywatelskich jako przedstawiciele Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur spotykają się z osobami przebywającymi m.in. w zakładach karnych, szpitalach psychiatrycznych, domach pomocy społecznej, placówkach wychowawczych czy strzeżonych ośrodkach dla cudzoziemców.

Podczas poufnych rozmów przedstawiciele KMPT niejednokrotnie otrzymują informacje na temat naruszeń praw osób przebywających w detencji. Z perspektywy ostatnich miesięcy szczególnie istotna była obecność przedstawicieli Krajowego Mechanizmu w Zakładzie Karnym w Barczewie. Uzyskane przez delegację KMPT informacje wzbudziły podejrzenia, że w tej jednostce mogło dochodzić do stosowania tortur, nieludzkiego i poniżającego traktowania. W związku ze zgromadzonym w trakcie wizytacji materiałem Rzecznik Praw Obywatelskich zdecydował o zawiadomieniu prokuratury w sprawie możliwości popełnienia przestępstwa przez funkcjonariuszy ZK w Barczewie. Z informacji przekazanych przez prokuraturę wynika, że w sprawie występuje ponad 40 osób, które mają status pokrzywdzonych. Obecnie trwa gromadzenie materiału dowodowego – przesłuchiwane są osoby, które złożyły pisemne zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa, oraz analizowana jest obszerna dokumentacja (w tym medyczna) dotycząca pobytu pokrzywdzonych w Zakładzie Karnym w Barczewie. Śledztwo przedłużono do końca lipca br.

O ile sprawa Barczewa oczekuje na jej zbadanie przez sąd, o tyle sprawa Igora Stachowiaka czy 70-letniego mężczyzny pobitego przez funkcjonariuszy KPP w Rykach potwierdzają niestety fakt, że tortury nie są teoretycznym zagadnieniem, lecz realnym problemem.

W ocenie Krajowego Mechanizmu, rzeczywiste zapobieganie torturom i innym formom złego traktowania opiera się w znacznej mierze na popartej rzetelną edukacją świadomości i wrażliwości społecznej dla ofiar naruszeń. Stąd też od wielu lat przedstawiciele Krajowego Mechanizmu angażują się w działalność edukacyjną, prowadząc m.in. szkolenia i warsztaty dla studentów czy przedstawicieli grup zawodowych, którzy mogą mieć w swej pracy kontakt z osobami z doświadczeniem tortur. Działania w tym zakresie prowadzone są w ramach zainicjowanej przez Rzecznika Praw Obywatelskich kampanii społecznej „Państwo bez tortur”.

W tym szczególnym dniu KMPT przypomina, że tortury stanowią najbardziej skrajny przypadek naruszenia godności ludzkiej przez aparat państwa. Należy ubolewać nad tym, że tortury są stale obecne na całym świecie, również w Polsce. Mogą przybierać różne formy przemocy. Dotykają najczęściej osoby najsłabsze i bezbronne. Tortury są zakazane i przez polską Konstytucję, i przez prawo międzynarodowe. Zakaz stosowania tortur ma charakter absolutny, niedający się usprawiedliwić szczególnymi okolicznościami ani działaniem na rozkaz. Zakazu tego nie można ograniczyć lub czasowo zawiesić.

Krajowy Mechanizm od dawna zwraca uwagę na konieczność wprowadzenia do kodeksu karnego przestępstwa tortur. Wobec braku formalnej penalizacji tortur w polskim porządku prawnym – wyroki za to najcięższe naruszenie praw człowieka zapadają z artykułów kodeksu karnego dotyczących wymuszania zeznań (art. 246 k.k.), znęcania się nad osobą prawnie pozbawioną wolności (art. 247 k.k.) oraz nadużycia uprawnień przez funkcjonariusza państwowego (art. 231 k.k.). W związku z niskim zagrożeniem karą w przypadku tych przestępstw, nie można mówić o prewencji generalnej, którą można by osiągnąć, penalizując tortury i określając surową karę za ich stosowanie.

Ponadto KMPT przypomina także, że Polska jako państwo strona Konwencji ONZ w sprawie zakazu stosowania tortur zobowiązała się do zapewnienia w swoim systemie prawnym tego, by ofiara tortur miała gwarantowane prawo do zadośćuczynienia oraz sprawiedliwego i adekwatnego odszkodowania, łącznie ze środkami niezbędnymi dla możliwie najpełniejszej rehabilitacji. W razie śmierci ofiary w wyniku stosowania tortur, prawo do odszkodowania powinno przechodzić na osoby, które pozostawały na jej utrzymaniu (art. 14 ust. 1 Konwencji).

Z okazji Międzynarodowego Dnia Pomocy Ofiarom Tortur, Krajowy Mechanizm – w roku, w którym obchodzi piętnastolecie swojego funkcjonowania – ze szczególną mocą apeluje do przedstawicieli władzy publicznej, mediów i członków społeczeństwa o refleksję nad problemem występowania tortur w Polsce w kontekście zapewnienia należytej ochrony przed nimi dla wszystkich członków naszego społeczeństwa oraz reagowania na takie przypadki w sposób stanowczy.

Wystąpienie ZRPO Wojciecha Brzozowskiego

26 czerwca obchodzimy Międzynarodowy Dzień Pomocy Ofiarom Tortur. Ten dzień ma nam przypominać, że tortury i inne formy okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania nadal się zdarzają; że nadal są na świecie ludzie, których godność jest brutalnie deptana. 

Ale – czy tylko na świecie? Gdy mówi się o torturach, wiele osób jest skłonnych uważać, że to coś, co nie może się zdarzyć w Polsce w XXI wieku; że tortury miały miejsce w czasach totalitaryzmu, w hitlerowskich i stalinowskich katowniach, pewnie do dziś mają miejsce w dalekich krajach nierespektujących praw człowieka... bo przecież nie tu i teraz, nie u nas. 

A jednak – tortury i inne formy złego traktowania to także polska rzeczywistość, co jakiś czas ujawniana w miejscach pozbawienia wolności, które wizytują pracownicy Biura Rzecznika Praw Obywatelskich: od zakładów karnych i aresztów śledczych po domy pomocy społecznej.

Okrucieństwo i nadużycia mogą się zdarzyć wszędzie. 

Pomoc ofiarom tortur to nie tylko pociąganie sprawców do odpowiedzialności, ale także – może nawet przede wszystkim – zapobieganie torturom w przyszłości.

Chciałbym z okazji tego dnia powiedzieć, że jest to nasza wspólna odpowiedzialność. Nie tylko Rzecznika, ale i funkcjonariuszy Policji, Służby Więziennej, Straży Granicznej i innych służb mundurowych, także pracowników rozmaitych placówek opieki społecznej.

Nie zamykajmy oczu na zło wokół nas, nie ulegajmy zmowom milczenia, zgłaszajmy nadużycia. 
Razem możemy uczynić świat trochę lepszym miejscem.