Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Dostęp do szkół branżowych II stopnia nie jest zapewniony w wystarczającym stopniu – skarżą się zainteresowani 
• Warunkiem przyjęcia do nich jest m.in. zaświadczenie o zawodzie nauczanym w branżowej szkole I stopnia
• Część absolwentów szkół I stopnia nie może jednak kontynuować nauki, bo w ich regionie nie ma szkół II stopnia lub nie kształcą one w konkretnym zawodzie
• AKTUALIZACJA: W roku szkolnym 2022/2023 wzrosło zainteresowanie kontynuacją nauki w szkołach branżowych II stopnia – odpowiada RPO minister Przemysław Czarnek
• Absolwenci szkoły I stopnia mają pełne kwalifikacje zawodowe i nie ma nic dziwnego, że przed podjęciem decyzji o podwyższeniu kwalifikacji podejmują próbę pracy w wyuczonym zawodzie

Rzecznik Praw Obywatelskich pyta Ministra Edukacji i Nauki, czy widzi możliwość działań w celu zwiększenia dostępności szkół branżowych II stopnia.

RPO podjął z urzędu sprawę funkcjonowania szkół branżowych. Są one odpowiedzią na potrzeby edukacyjne młodzieży; w dalszej kolejności przyczyniają się do rozwoju państwa. Jak jednak sygnalizują zainteresowani tą formą kształcenia, dostęp do szkół branżowych II stopnia nie jest zapewniony w wystarczającym stopniu.

Zgodnie z art. 135 ustawy z 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe, absolwenci branżowej szkoły I stopnia mogą brać udział w rekrutacji do branżowej szkoły II stopnia. Jednym z warunków przyjęcia jest posiadanie zaświadczenia o zawodzie nauczanym w branżowej szkole I stopnia, którego zakres odpowiada pierwszej kwalifikacji wyodrębnionej w zawodzie nauczanym w branżowej szkole II stopnia. W branżowej szkole II stopnia obowiązkowe zajęcia edukacyjne z zakresu kształcenia w zawodzie, w tym praktyczna nauka zawodu, są prowadzone w ramach kwalifikacyjnego kursu zawodowego.

Pomimo ustawowych gwarancji część absolwentów branżowych szkół I stopnia nie może kontynuować nauki, bowiem w danym miejscu szkół branżowych II stopnia w ogóle nie utworzono lub też nie prowadzi się kształcenia w konkretnym zawodzie.

Jako przyczynę tego ostatniego wskazuje się § 8 ust. 2 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z  19 marca 2019 r. w sprawie kształcenia ustawicznego w formach pozaszkolnych. Zgodnie z nim  liczba słuchaczy uczestniczących w kwalifikacyjnym kursie zawodowym prowadzonym przez publiczne szkoły, centra kształcenia ustawicznego lub publiczne centra kształcenia zawodowego wynosi co najmniej 20. Za zgodą organu prowadzącego liczba słuchaczy może być mniejsza niż 20. Oznacza to, że organ prowadzący ma prawo nie udzielić zgody na prowadzenie mniej popularnego kursu zawodowego.

W takiej sytuacji absolwent jest zmuszony poszukać odpowiedniej szkoły branżowej II stopnia w innym województwie. Dla wielu osób, z uwagi na koszty, kontynuowanie nauki jest zatem bardzo utrudnione lub wręcz niemożliwe.

Jak wynika z odpowiedzi na interpelację nr 33602, dotyczącą liczby uczniów i szkół branżowych II stopnia oraz absolwentów branżowych szkół I stopnia, 30 kwietnia 2022 r. w  Polsce branżowych szkół II stopnia było jedynie 91 (najmniej: 1 - w woj. lubuskim, 2 - w zachodniopomorskim, 3 - w podlaskim). Odsetek absolwentów szkół branżowych I stopnia będących uczniami szkół branżowych II stopnia to tylko 4,2 %.

Jedną z przyczyn takiej sytuacji może być brak dostępu do określonego typu szkół blisko miejsca zamieszkania. Problem ten dotyka zwłaszcza absolwentów branżowej szkoły I stopnia, którzy ukończyli naukę w wieku 17 lat. W związku z tym pojawiają się zarzuty naruszania konstytucyjnego prawa do nauki, które zakłada powszechny i równy dostęp do wykształcenia (art. 70 ust. 4 Konstytucji RP).

Czas, jaki upłynął od zapoczątkowania reformy systemu oświaty z 2016 r., skłania do postawienia pytań o jej skuteczność. Jak wyjaśniono w uzasadnieniu ówczesnego rządowego projektu ustawy - Prawo oświatowe, celem zmian szkolnictwa zawodowego było umożliwienie uczniom i uczennicom podnoszenia kwalifikacji zawodowych, m. in. poprzez zapewnienie ścieżki kształcenia w branżowej szkole II stopnia. 

Informowano wtedy o rezultatach debat przeprowadzonych przez MEN od marca do czerwca 2016 r.  Wynikało z nich, że na słabą efektywność kształcenia zawodowego miało wpływ wiele czynników, takich jak:

• brak mechanizmów ograniczających rozpoczęcie i kontynuowanie kształcenia w zawodach nadwyżkowych, 
• brak drożności kształcenia dla absolwentów zasadniczej szkoły zawodowej, 
• brak skutecznego doradztwa zawodowego, 
• niewydolność systemu egzaminów zewnętrznych i ich niska jakość, 
• nieaktualne i niedostosowane treści podstaw programowych do wymagań rynku pracy, 
• zbyt duża liczba kwalifikacji wyodrębnionych w zawodach, 
• niedobór kadry dydaktycznej kształcenia zawodowego oraz niedoinwestowanie. 

Ponadto wiele osób podkreślało negatywne postrzeganie zasadniczej szkoły zawodowej w społeczeństwie. Tworzenie szkół branżowych II stopnia miało poprawić drożność kształcenia, jednak wydaje się, że w dalszym ciągu nauka w tego typu szkołach nie jest tak atrakcyjna, jak zakładał ustawodawca.

Rzecznik zapoznał się z interpelacją nr 33586 do MEiN w sprawie organizacji i funkcjonowania kształcenia branżowego w kontekście naruszenia konstytucyjnego prawa do nauki oraz odpowiedziami Marzeny Machałek, sekretarz stanu w MEiN. Wskazano w nich, że kompetencje w zakresie zakładania i prowadzenia szkół i placówek publicznych należą do jednostek samorządu terytorialnego, a zapewnienie kształcenia, wychowania i opieki zdefiniowano jako zadanie oświatowe jednostek samorządu terytorialnego. 

Jednocześnie należy jednak podkreślić, że rolą ministra jest monitorowanie zapotrzebowania na kształcenie w danym zawodzie, tworzenie odpowiednich warunków dla powstawania szkół (m.in. poprzez zapewnienie finansowania na właściwym poziomie i dbałość o kadrę pedagogiczną) oraz zapobieganie naruszeniom równego traktowania w oświacie.

Marcin Wiącek pyta zatem ministra Przemysława Czarnka, czy widzi możliwość działań w celu zwiększenia dostępności szkół branżowych II stopnia. Prosi też o ocenę funkcjonowania szkół branżowych w kontekście wcześniej zidentyfikowanych problemów.

Odpowiedź MEiN 

Branżowa szkoła II stopnia została utworzona z dniem 1 września 2020 r., jako alternatywna ścieżka kształcenia ustawicznego dla osób kończących szkoły niedające wykształcenia średniego, tj. absolwentów branżowych szkół I stopnia (poprzednio zasadniczych szkół zawodowych). W latach szkolnych 2013/2014 - 2019/2020 osoby te mogły uzupełniać kwalifikacje zawodowe do poziomu technika wyłącznie w formach pozaszkolnych (na kwalifikacyjnych kursach zawodowych), zaś podwyższenie poziomu wykształcenia ogólnego do poziomu średniego mogły uzyskać poprzez ukończenie liceum ogólnokształcącego dla dorosłych. Utworzenia dodatkowej ścieżki edukacyjnej „do wyboru” dla tych absolwentów branżowej szkoły I stopnia, którzy są zainteresowani podniesieniem poziomu wykształcenia ogólnego i zawodowego, nie sposób postrzegać jako „naruszenie konstytucyjnego prawa do nauki”.

W tabeli przedstawiono dane dotyczące liczby branżowych szkół II stopnia i słuchaczy tych szkół w latach szkolnych 2020/2021- 2022/2023.

Jak pokazują powyższe dane w roku szkolnym 2022/2023 odnotowano wyraźny wzrost zainteresowania kontynuacją nauki w branżowych szkołach II stopnia. Dotychczasowa stosunkowo niska liczba słuchaczy tego typu szkoły mogła wynikać przede wszystkim stąd, że absolwenci branżowej szkoły I stopnia mają prawo (a nie obowiązek) do podjęcia nauki w branżowej szkole II stopnia w ciągu 5 lat od ukończenia branżowej szkoły I stopnia. Należy też zauważyć, że absolwenci branżowej szkoły I stopnia są, co do zasady, osobami pełnoletnimi i mają pełne kwalifikacje zawodowe potwierdzone dyplomem zawodowym w zawodzie nauczanym w branżowej szkole I stopnia. Nic zatem dziwnego, że przed podjęciem decyzji o podwyższeniu kwalifikacji podejmują próbę pracy w wyuczonym zawodzie.

Dotychczas w branżowych szkołach II stopnia zrealizowano dopiero jeden cykl kształcenia, zatem nie można uogólniać i generalizować zjawisk, które towarzyszą wdrażaniu tego nowego typu szkoły, zwłaszcza że pierwsze lata ich funkcjonowania przypadły na okres pandemii, w którym część osób odłożyła decyzję o kontynuacji nauki na kolejne lata.

Pragnę podkreślić, że zasady tworzenia i funkcjonowania branżowej szkoły II stopnia uregulowano kompleksowo i wyczerpująco w przepisach ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. - Prawo oświatowe, ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty oraz aktach wykonawczych do tych ustaw. W przepisach tych przewidziano regulacje umożliwiające szkołom elastyczną organizację kształcenia w branżowych szkołach II stopnia. Obowiązkowe zajęcia edukacyjne z zakresu kształcenia ogólnego mogą być realizowane w oddziale, grupie oddziałowej i grupie międzyoddziałowej, a zajęcia edukacyjne z zakresu kształcenia w zawodzie - także w innych jednostkach organizacyjnych uprawnionych do prowadzenia kwalifikacyjnych kursów zawodowych oraz przez pracowników tych jednostek, na podstawie umowy zawartej pomiędzy szkołą a daną jednostką.

W kwalifikacyjnych kursach zawodowych dla słuchaczy branżowej szkoły II stopnia mogą uczestniczyć także osoby niebędące słuchaczami danej szkoły. W konsekwencji, branżowe szkoły II stopnia mogą funkcjonować jako szkoły z oddziałami „wielozawodowymi”, a także mogą prowadzić kształcenie w zawodach przypisanych do kilku różnych branż.

Jednocześnie uprzejmie informuję, że Ministerstwo Edukacji i Nauki będzie na bieżąco monitorowało funkcjonowanie branżowych szkół II stopnia oraz podejmowało działania upowszechniające możliwości kształcenia w tym typie szkoły - podsumował minister.

VII.7032.1.2022