Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Jakie jest stanowisko strony polskiej wobec wprowadzenia do aneksu do wytycznych Europejskiego Funduszu Społecznego Plus zapisów, które umożliwią finansowanie z funduszy unijnych dużych placówek całodobowych, w tym tworzenia tam mieszkań wspomaganych? 
• Stanowiłoby to zaprzeczenie idei deinstytucjonalizacji - pisze Rzecznik Praw Obywatelskich do Ministra Funduszy i Polityki Regionalnej
• Prosi go też o odniesienie się do pozbawienia możliwości finansowania z funduszy UE opieki wytchnieniowej organizowanej przez podmioty, które nie są nadzorowane przez administrację rządową. Pyta ponadto, dlaczego takich zmian nie skonsultowano z partnerami społecznymi
• AKTUALIZACJA: Nowelizacja Wytycznych EFS+ nie spowoduje możliwości wsparcia instytucjonalnych form opieki, a wzmocni deinstytucjonalizację poprzez ograniczenie liczby miejsc w instytucjach, a przede wszystkim rozwój usług świadczonych w społeczności lokalnej - głosi odpowiedź MFiPR
• Nie ograniczono także możliwości organizacji opieki wytchnieniowej przez podmioty, które nie są nadzorowane przez administrację rządową
• Zgodnie z obowiązującymi zapisami Wytycznych, tworzenie mieszkań wspomaganych, treningowych lub innych mieszkań z usługami/ze wsparciem nie jest możliwe na terenie DPS. Na skutek apeli partnerów społecznych, zaproponowano zmianę zapisów ograniczających maksymalną możliwą liczbę mieszkań zlokalizowanych w jednym budynku.

Rzecznik otrzymał do wiadomości pismo MFiPR z 19 września 2023 r. do Komisji Europejskiej - Dyrekcji Generalnej ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Włączenia Społecznego ws. uzgodnień pomiędzy MFiPR i Ministerstwem Rodziny i Polityki Społecznej a Komisją Europejską ws. aneksu do wytycznych dotyczących realizacji projektów z udziałem środków Europejskiego Funduszu Społecznego Plus w regionalnych programach na lata 2021-2027. 

W piśmie wyrażono zaniepokojenie kierunkiem, w którym mają zmierzać zaproponowane w ramach uzgodnień rozwiązania. Pierwsza z wątpliwości dotyczy finansowania z EFS+ placówek całodobowych, m.in. domów pomocy społecznej i umożliwienie tworzenia w nich mieszkań wspomaganych. Stanowiłoby to zaprzeczenie idei deinstytucjonalizacji systemu wsparcia dla osób z niepełnosprawnościami i starszych. 

Druga kwestia to zmiany finansowania opieki wytchnieniowej i uniemożliwienia finansowania z EFS+ tego rodzaju wsparcia prowadzonego przez inne podmioty niż te, które podlegają nadzorowi administracji rządowej (np. NGO-sów czy małych ośrodków pomocy społecznej realizujących wsparcie wytchnieniowe w warunkach domowych). W piśmie wskazano również, że przedstawiciele społeczeństwa obywatelskiego nie zostali zaproszeni do konsultacji. 

Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych nakłada na strony obowiązek podjęcia skutecznych i odpowiednich środków w celu umożliwienia osobom z niepełnosprawnościami życia w społeczności lokalnej, a tym samym konieczność przeprowadzenia procesu deinstytucjonalizacji rozumianej jako przejście od opieki instytucjonalnej do wsparcia na poziomie społeczności lokalnych, z poszanowaniem podmiotowości i przyrodzonej godności wszystkich osób, w tym prawa do decydowania o własnym życiu.

W 2018 r. Komitet ONZ ds. Praw Osób z Niepełnosprawnościami rozpatrywał sprawozdanie z realizacji postanowień Konwencji przez Polskę. Wskazał, że w obszarze deinstytucjonalizacji mamy do czynienia z "krytyczną stagnacją". Zalecił, aby Polska przyjęła plany działania na rzecz deinstytucjonalizacji wraz z ramami czasowymi przejścia osób z niepełnosprawnościami do niezależnego życia w społeczności lokalnej i zapewniła odpowiednie finansowanie 

Komitet zwrócił również uwagę na potrzebę zapewnienia wydatkowania funduszy UE przeznaczonych na deinstytucjonalizację na rozwiązania zgodne z Konwencją oraz na konieczność monitorowania wydatkowania tych funduszy z rzeczywistym udziałem osób z niepełnosprawnościami lub ich reprezentatywnych organizacji, w celu zapewnienia, że wydatki będą zgodne z ich potrzebami.

Stronami Konwencji są zarówno Polska, jak i UE. Jej postanowienia stanowią integralną część prawnego porządku Unii. Ponieważ umowy międzynarodowe zawierane przez UE mają pierwszeństwo przed instrumentami prawa wtórnego, instrumenty te należy interpretować w sposób zgodny z Konwencją. Jej strony są zobowiązane do przyjęcia wszelkich odpowiednich środków ustawodawczych, administracyjnych i innych w celu wdrożenia praw przez nią uznanych i jednocześnie powstrzymywania się od angażowania się w jakiekolwiek działania lub praktyki, które są z nią niezgodne oraz zapewnienia, że władze i instytucje publiczne będą działały zgodnie z Konwencją. 

Zobowiązanie to wyraża się szczególnie w dbałości władz publicznych o prawidłowe wykorzystanie funduszy unijnych. Jednocześnie Komisja zobowiązała się wspierać organy krajowe, regionalne i lokalne w ich staraniach na rzecz deinstytucjonalizacji i niezależnego życia, w tym m.in. za pośrednictwem funduszy objętych zarządzaniem dzielonym na lata 2021-2027 oraz Instrumentu Wsparcia Technicznego.

Obowiązek poszanowania praw osób z niepełnosprawnościami do korzystania ze środków mających zapewnić im samodzielność, integrację społeczną oraz udział w życiu społeczności wyraża też art. 26 Karty Praw Podstawowych. 

Celem deinstytucjonalizacji jest stworzenie alternatywy dla opieki instytucjonalnej, nie zaś jej wzmacnianie. Fundusze europejskie nie mogą być przeznaczone na utrzymywanie, jak i rozwijanie istniejących instytucjonalnych form. Stanowiłoby to naruszenie zobowiązań wynikających z art. 19 Konwencji.

RPO Marcin Wiącek zwraca się o wyjaśnienia do ministra Grzegorza Pudy. Pyta zwłaszcza,  jakie jest stanowisko strony polskiej w odniesieniu do wprowadzenia do aneksu do wytycznych EFS+ zapisów, które w praktyce umożliwią finansowanie z funduszy unijnych dużych placówek całodobowych, w tym tworzenie mieszkań wspomaganych w tych instytucjach. 

Prosi też o odniesienie się do kwestii pozbawienia możliwości finansowania z funduszy UE opieki wytchnieniowej organizowanej przez podmioty, które nie są nadzorowane przez administrację rządową. Pyta również, z jakich powodów nie przeprowadzono konsultacji ewentualnych zmian do wytycznych EFS+ z partnerami społecznymi, w tym z  przedstawicielami społeczeństwa obywatelskiego.

Odpowiedź ministra Grzegorza Pudy

W odpowiedzi na pismo (znak sprawy: XI.503.2.2023.AM) dotyczące projektu załącznika nr 2 do Wytycznych dotyczących realizacji projektów z udziałem środków Europejskiego Funduszu Społecznego Plus w regionalnych programach na lata 2021-2027 (dalej Wytyczne EFS+), poniżej przedstawiam stosowne wyjaśnienia opracowane wspólnie z Ministerstwem Rodziny i Polityki Społecznej.

Wdrażanie wsparcia realizowanego z Funduszy Europejskich w perspektywie finansowej 2021-2027 wiąże się z koniecznością wypełnienia warunków podstawowych. Warunek podstawowy w obszarze włączenia społecznego — 4.4 Krajowe ramy strategiczne polityki na rzecz włączenia społecznego i ograniczenia ubóstwa jako jeden z elementów zawiera konieczność zapewnienia przez państwo członkowskie działań na rzecz przejścia od opieki instytucjonalnej do opieki rodzinnej i środowiskowej. Wypełnieniem tego warunku (zaakceptowanym przez Komisję Europejską) jest Strategia rozwoju usług społecznych, polityka publiczna do roku 2030 - z perspektywą do 2035 r. (Dz. U. 2022, poz. 767).

Aby zrealizować kierunki zaplanowane w ww. Strategii, działalność Ministerstwa Rodziny i Polityki Społecznej skupia się na wdrożeniu m.in. odpowiednich zmian przepisów prawa, a więc praktycznym wdrażaniu deinstytucjonalizacji usług społecznych w Polsce. Z tego powodu, w lipcu 2023 r. Sejm RP przyjął ustawę z dnia 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1694). W ramach tej nowelizacji wprowadzone zostały następujące zmiany w systemie pomocy społecznej:

•    wprowadzono do realizacji usługi sąsiedzkie,
•    wprowadzono możliwość realizacji przez domy pomocy społecznej (DPS) usług pobytu krótkoterminowego,
•    dokonano reformy systemu mieszkalnictwa chronionego, wprowadzając w ich miejsce mieszkania treningowe i wspomagane,
•    wdrożono rozwiązania legislacyjne mające na celu ułatwienie procesu usamodzielniania mieszkańców domów pomocy społecznej.

W toku prowadzenia prac legislacyjnych przeprowadzone zostały pełne konsultacje ww. zmian, w tym konsultacje z podmiotami społeczeństwa obywatelskiego.

Zmiana Wytycznych EFS+ jest naturalną konsekwencją ww. zmian ustawy, poprzez dostosowanie regulacji dotyczących wdrażania EFS+ w Polsce do obowiązującego porządku prawnego. W związku z możliwością realizacji przez DPS usług wsparcia krótkoterminowego należało także dookreślić przepisy Wytycznych dotyczące tzw. otwierania się placówek na usługi świadczone w społeczności lokalnej.

Umowa Partnerstwa dla Realizacji Polityki Spójności 2021-2027 w Polsce, czyli uzgodniona z Komisją Europejską strategia wykorzystania Funduszy Europejskich, wskazuje, że „W ramach EFRR inwestycje infrastrukturalne w placówki świadczące całodobową opiekę długoterminową (całodobowe usługi opiekuńcze) w instytucjonalnych formach są niedozwolone. Aby umożliwić przejście od opieki zinstytucjonalizowanej do środowiskowej, placówki te będą mogły być beneficjentem EFS+ na inwestycje stricte pozainfrastrukturalne, mające na celu deinstytucjonalizację usług. Zarządzający tymi instytucjami będą mogli korzystać z EFS+ na rozwój nierezydencjalnych i nieizolowanych form wsparcia dziennego, środowiskowego, wsparcia wytchnieniowego, wspomagania w domu oraz tworzenie partnerstw z innymi dostawcami usług w celu deinstytucjonalizacji”.

Na mocy zmienionych przepisów prawa oraz obowiązków wynikających z Umowy Partnerstwa, Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej wraz z Ministerstwem Rodziny i Polityki Społecznej przygotowało załącznik do Wytycznych EFS+ precyzujący zasady wsparcia w tym obszarze. Zawarto w nim rozwiązania zabezpieczające odpowiednie wydatkowanie środków unijnych, tak aby realizacja wsparcia w zakresie otwierania się placówki, nie wzmacniała jednocześnie jej potencjału instytucjonalnego. Aby mieć pewność, że zaproponowane rozwiązania są zgodne z zapisami Umowy Partnerstwa, MFiPR w pierwszej kolejności musiało pozyskać opinię Komisji Europejskiej jako strony tego dokumentu. Dlatego też załącznik został przekazany do Komisarza ds. Miejsc Pracy i Praw Socjalnych, Pana Nicolasa Schmita z prośbą o ewentualne uwagi lub akceptację dokumentu. Komisja Europejska nie zgłosiła do niego żadnych zastrzeżeń.

Nowelizacja Wytycznych wydawanych przez MFiPR realizowana jest zgodnie z art. 5 ustawy z dnia 28 kwietnia 2022 r. o zasadach realizacji zadań finansowanych ze środków europejskich w perspektywie finansowej 2021-2027 (Dz. U. 1079). Zapisy tego aktu prawnego określają m.in. zasady opiniowania Wytycznych. Obecnie trwa dopiero proces konsultacji zewnętrznych dokumentu, który uwzględnia m.in. ww. zmiany wynikające z nowelizacji ustawy o pomocy społecznej oraz dodania omawianego załącznika. Uwagi do projektu zmienionych Wytycznych mogą zgłaszać wszystkie zainteresowane podmioty, jak też osoby fizyczne. Wytyczne zostały również przekazane w tym trybie do opinii Pana Rzecznika.

Odnosząc się natomiast do kwestii lokalizacji mieszkań treningowych, wspomaganych lub innych mieszkań z usługami/ze wsparciem, uprzejmie informuję, że zasada ta w Wytycznych EFS+ nie uległa zmianie. Zgodnie z zapisami projektu nowelizacji (podrozdział 4.3. Zasady dotyczące usług społecznych, Sekcja 4.3.3. Usługi w mieszkaniach, pkt 4) „mieszkania treningowe, mieszkania wspomagane oraz mieszkania z usługami/ze wsparciem nie mogą być zlokalizowane na nieruchomości, na której znajduje się placówka opieki instytucjonalnej, rozumiana zgodnie z definicją zawartą w wykazie pojęć”. Zgodnie natomiast z definicją opieki instytucjonalnej, przykładem placówki realizującej taki rodzaj opieki jest DPS. Tym samym tworzenie mieszkań wspomaganych, treningowych lub innych mieszkań z usługami/ze wsparciem na terenie DPS nie jest możliwe zgodnie z obowiązującymi zapisami Wytycznych, jak też nie będzie możliwe zgodnie z zapisami projektu zmian tego dokumentu. Co więcej na skutek apeli partnerów społecznych, zaproponowano zmianę zapisów ograniczających maksymalną możliwą liczbę mieszkań zlokalizowanych w jednym budynku.

Nie ograniczono także możliwości organizacji opieki wytchnieniowej przez podmioty, które nie są nadzorowane przez administrację rządową. Aby zapewnić, że opieka ta realizowana jest w odpowiednich standardach, do projektu nowelizacji Wytycznych EFS+ dodano następujący zapis: „Opieka wytchnieniowa w placówkach innych niż DPS może być realizowana w placówkach, w których liczba miejsc całodobowego pobytu jest nie większa niż 8. IZ RP (Instytucja Zarządzająca Regionalnym Programem) może umożliwić świadczenie takiej opieki również w większych placówkach pod warunkiem, że IZ RP w porozumieniu z właściwym ROPS określi minimalne standardy świadczenia takich usług”.

Podsumowując, zgodnie z powyższymi wyjaśnieniami, nowelizacja Wytycznych EFS+ nie spowoduje możliwości wsparcia instytucjonalnych form opieki, a wzmocni deinstytucjonalizację poprzez ograniczenie liczby miejsc w instytucjach, a przede wszystkim rozwój usług świadczonych w społeczności lokalnej. Zachęcam Pana Rzecznika do zapoznania się z treścią projektu zmian Wytycznych EFS+, którą przekazaliśmy do zaopiniowania 31 października br. (znak sprawy: znak sprawy: DZF-VI.6810.25.2023.IS).

Przekazuję również link do portalu Fundusze Europejskie, na którym został zamieszczony omawiany dokument: https://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/strony/o-funduszach/dokumenty/nowelizacja-wytycznych-dotyczacych-realizacji-projektow-z-udzialem-srodkow-europejskiego-funduszu-spolecznego-plus-w-regionalnych-programach-na-lata-20212027/

XI.503.2.2023