Biuletyn Informacji Publicznej RPO

13 września 2023 r. w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich odbyła się konferencja "Zaginięcia wśród osób z zespołem otępiennym - jak zapewnić bezpieczeństwo podopiecznym?". Jej uczestnicy dyskutowali o zespołach otępiennych, czym się charakteryzują, jak komunikować się z osobą z demencją. Debatowano o skali zjawiska zaginięć wśród osób starszych, w tym z otępieniem i co można zrobić, aby zabezpieczać osoby bliskie przed zaginięciem.

Współorganizatorami tegorocznej konferencji był związek Stowarzyszeń Alzheimer Polska, Wydział Poszukiwań i Identyfikacji Osób Biura Kryminalnego Komendy Głównej Policji i Fundację Itaka - Centrum Poszukiwań Osób Zaginionych.

Było to siódme spotkanie poświęcone osobom żyjącym z otępieniem i ich rodzinom, opiekunom, które BRPO organizuje co roku we wrześniu - Światowym Miesiącu Choroby Alzheimera. Podobnie jak w poprzednich latach konferencja miała formułę „gwiaździstą”, a debacie przyglądali się uczestnicy spotkań lokalnych zorganizowanych w niemal 100 miejscach w kraju.

Wystąpienia inauguracyjne

Konferencję otworzył zastępca rzecznika praw obywatelskich Valeri Vachev.

- Temat tegorocznej konferencji to „Zaginięcia wśród osób z zespołem otępiennym – jak zapewnić bezpieczeństwo podopiecznym?” – mówił zastępca RPO i zwrócił uwagę, że jest to temat niezwykle ważny dla nas wszystkich, ponieważ jesteśmy wszyscy świadomi jak bardzo niebezpieczne i jak dramatyczny charakter mają tego typu zdarzenia, szczególnie dla osób z demencją.

- Spotykamy się we wrześniu, światowym miesiącu choroby Alzheimera już po raz siódmy – zauważył i dodał, że co roku poruszany jest inny temat, wskazując na ważne aspekty życia z zespołem otępiennym i radzenia sobie z opieką nad osobą z zaburzeniami pamięci czy orientacji.

- Wszystkie te konferencje mają wspólny cel. Chodzi o to, by przybliżyć problemy osób żyjących z zespołem otępiennym – podkreślił i wyjaśnił, że gdy pojawia się choroba powodująca otępienie, choruje nie tylko osoba nią dotknięta, ale cała jej rodzina.

- Ufam, że jeżeli zrozumiemy lepiej specyfikę zaburzeń pamięci łatwiej będzie opiekować się osobą żyjącą z otępieniem.

Zwrócił uwagę, że warto szukać sposobów jak poprawić jakość życia osób chorujących i ułatwić sprawowanie opieki przez bliskich. Podkreślił przy tym, że środowisko alzheimerowskie od lat zabiega o przyjęcie Narodowego Planu Alzheimerowskiego, zabiega o wykonywanie badań przesiewowych w kierunku zespołu otępiennego.

- Dopóki jednak to się nie stanie musimy zadbać aby ten temat wybrzmiewał nie tylko we wrześniu – dodał.

Zaznaczył też, że dzisiejsze wydarzenie jest wyjątkowe także pod względem zainteresowania, jakie wzbudziło, co może świadczyć nie tylko o sympatii osób obecnych na sali i na łączach internetowych dla corocznych konferencji, ale przede wszystkim o tym, jak ważny jest temat zaginięć.

- Jeszcze nigdy nie mieliśmy tylu zgłoszeń organizacji spotkań lokalnych i deklaracji połączeń – zauważył i wyjaśnił, że zgłoszonych zostało 96 miejsc spotkań lokalnych w 76 miejscowościach.

Valeri Vachev przedstawił współorganizatorów i powitał wszystkich gości, ekspertów oraz osoby śledzące konferencję za pomocą łączy internetowych i w imieniu własnym i RPO Marcina Wiącka życzył owocnych obrad.

W imieniu Policji uczestników powitał zastępca dyrektora biura kryminalnego KGP insp. Michał Grzelec, który nadzoruje poszukiwania osób zaginionych.

Insp. Michał Grzelec podkreślił, że Policja poważnie traktuje problem zaginieć – w szczególności tych związanych z zespołem otępiennym osób zaginionych. Świadczy o tym m. in. decyzja Komendanta Głównego Policji o wzmocnieniu etatowym zespołów Policji zajmujących się zaginięciami. 

– Zaginięcia to temat mojej codziennej pracy. Co rano rozliczamy się z postępów każdej istotnej sprawy na terenie Polski. Każda taka sprawa jest szeroko omawiana – powiedział.

Insp. Michał Grzelec wskazał również, że Policja stale zwiększa kompetencje funkcjonariuszy pracujących przy zaginięciach i zabiega o pozyskanie sprzętu pomagającego w prowadzeniu takich spraw. To o tyle istotne, że dotyczą one zazwyczaj osób starszych, często nieposiadających telefonów komórkowych, co utrudnia ich zlokalizowanie. 

Następnie głos zabrał prezes Alzheimer Polska Zygmunt Wierzyński, który podziękował gościom za liczne przybycie na konferencję. 

Barbara Imiołczyk, dyrektorka Centrum Projektów Społecznych w Biurze RPO również powitała gości oraz podkreśliła, że w Biurze RPO przez cały rok funkcjonuje adres e-mail alzheimer@brpo.gov.pl, pod którym można zgłaszać postulaty i pytania dotyczące corocznych konferencji.

- Jestem zbudowana tym, że jesteście z nami i w wielkich miastach, i w małych miejscowościach – powiedziała Barbara Imiołczyk do uczestników spotkania łączących się za pośrednictwem Internetu. 

Z kolei Izabela Jezierska-Świergiel, wiceprezes zarządu Fundacji ITAKA podkreśliła, że w Polsce żyje ok. 600 tysięcy osób dotkniętych zespołem otępiennym. Bardzo często przyczyny otępienia nie są rozpoznane, a postęp choroby to główna przyczyna zaginięć takich osób. Według policyjnych statystyk rocznie zgłaszanych jest ich 1500. 

- Stąd bardzo ważne są: wiedza, wsparcie i współdziałanie rodzin, sąsiadów, instytucji i organizacji pozarządowych tak, jak ma to miejsce dzisiaj. Dlatego chcemy, by hasłem tegorocznej konferencji było: „Wiedza, wsparcie, współdziałanie”. Zapamiętajmy je, ponieważ będzie nam towarzyszyło podczas całego dzisiejszego dnia – powiedziała Izabela Jezierska-Świergiel.

Od diagnozy do zaginięcia

Od diagnozy do zaginięcia - to temat wystąpienia prof. dr hab. n. med. Tadeusza Parnowskiego, specjalisty z dziedziny psychiatrii i psychogeriatrii.

Mówił, że zmiany są charakterystyczne dla choroby  a nie dla wieku. Młodsi chorzy są silniejsi, ale częstsze są u nich objawy psychotyczne. Jeżeli chodzi o ich gubienie się, to dystans jest większy, bo mają więcej sił, by dalej iść. 

Czemu my się nie gubimy? Bo mamy cel w podroży, wiemy po co idziemy. Będziemy też zwracać uwagę na punkty orientacyjne. Mamy bowiem w sobie coś, co się nazywa „mapą geograficzną”, a co pozwala nam na trochę nieświadome dążenie do celu. Rozumiemy też znaczenie znaków, jak np. strzałka – chorujący tego nie rozumieją. Ponadto im bardziej powtarzamy daną trasę, tym ją bardziej zapamiętujemy.  Chorujący na takiej  trasie się nie zgubią, ale jak coś ich zaburzy, to już tak.

Otępienie, to niemożność uczenia się nowych rzeczy. Najważniejsza jest pamięć operacyjna, bo ona konsoliduje wszystkie zmysły.

Czynniki ryzyka zabłądzenia to m.in.: zmiana rytmu dania osoby chorującej; zapominanie, jak dojść do znajomych miejsc; chęć powrotu do  domu (mimo że jest w domu, być może chodzi o dom dzieciństwa), problemy lokalizacji w mieszkaniu i poza nim, pytania o ludzi, którzy już nie żyją, nierozpoznawanie znanych chorującemu ludzi.  

Opiekun musi zatem być bardzo blisko chorującego, otaczać go opieka, ale nie być „nauczycielem”, raczej go prowadzić.  Ważne jest, czy chory jest ufny czy zalękniony, bo w wielkim mieście jest za dużo hałasu  czy marketów, w których chorujący się często gubią. 

Jeżeli chory  się zgubi, opiekun powinien zawsze mieć pzy sobie jego zdjęcie, wiedzieć, jak był ubrany. Warto mieć listę miejsc, gdzie się mógł kierować, np. poprzednie mieszkanie, czy dawna praca, dom dzieci itp. A chorujący najczęściej krążą wkoło w promieniu 2 km.  

Skala zjawiska zaginięć wśród osób starszych w tym żyjących z otępieniem na podstawie danych policyjnych

Radczyni Wydziału Poszukiwań i Identyfikacji Osób Biura Kryminalnego Komendy Głównej Policji mł. insp. Małgorzata Puzio-Broda mówiła o zadaniach i różnicach między Centrum Poszukiwań Osób Zaginionych, a Wydziałem Poszukiwań i Identyfikacji Osób.

Przedstawiła statystyki policyjne zaginięć. Zwróciła uwagę, że choć najliczniejsza grupa zaginionych to osoby w przedziale wiekowym 26-40 lat, to te w przedziale wiekowym 60+ stanowią jedną z bardziej zagrożonych grup.

- Osoby , które przekroczyły 60 r. życia stanowią ok 15-16 % wszystkich zgłaszanych zaginięć – wyjaśniła.

Mówiąc o przyczynach zaginięć osób powyżej 60 r. życia, wskazała, że im starsza osoba, tym wyższe ryzyko chorób związanych ze starzeniem się takich jak np. otępienie. Pojawiają się wtedy problemy z pamięcią, koncentracją i uwagą, większa męczliwość. Z czasem trudności w wykonywaniu codziennymi czynności życiowych. Wszystkie te czynniki w przypadku zaginięcia takiej osoby mogą doprowadzić do sytuacji zagrażających życiu i zdrowiu.

Powody najczęściej wskazane przez zgłaszającego na etapie składania zawiadomienia o zaginięciu to choroba psychiczna, oddalenie z DPS lub ze szpitala, świadome zerwanie ze środowiskiem, nieporozumienia rodzinne, samobójstwo, nieszczęśliwy wypadek. W przypadku osób żyjących z otępieniem zaginięcie najczęściej związane jest z zagubieniem się lub staniem się ofiarą nieszczęśliwych zdarzeń losowych.

Przedstawiła przykłady zgłoszeń zaginięć osób z zaburzeniami pamięci i z objawami zespołu otępiennego. Omówiła również najważniejsze metody i techniki poszukiwań osób zaginionych stosowane przez Policję. Wyjaśniła, jak zadbać o bliskich czy podopiecznych z objawami zespołu otępiennego, wskazując na trzy najważniejsze tego elementy: wiedzę, wsparcie i współdziałanie.

Ważne informacje ułatwiające poszukiwania

Asp. Piotr Łuczek, specjalista Wydziału Poszukiwań i Identyfikacji Osób Biura Kryminalnego KGP przedstawił ważne informacje ułatwiające poszukiwania.

Piotr Łuczek podkreślił, że im szybciej zgłoszone jest zaginięcie, tym lepiej – w szczególności, gdy chodzi o osoby z zespołem otępiennym. Za zgłoszenie nie grozi żadna odpowiedzialność karna, jeżeli osoba odnajdzie się przed przybyciem policji. Ponadto, osoby zaginione się przemieszczają, a po kilku godzinach mogą być bardzo daleko od miejsca przebywania, co znacznie utrudnia Policji działanie.

Wskazał najważniejsze grupy informacji, które pomagają Policji w poszukiwaniach. Są to m.in. szczegóły z życiorysu osoby zaginionej, jej jak najaktualniejsze zdjęcie, szczegóły ubioru czy stopień zaawansowania choroby. 

Piotr Łuczek podkreślił, by zwracać uwagę na zachowanie i wypowiedzi osoby podopiecznej bezpośrednio przed zaginięciem. 

Zachowania chorego – jak komunikować się z osobą z zaburzeniami pamięci, orientacji

Psycholożka i gerontolożka ze Stowarzyszenia Syntonia Ewa Drop mówiła, że zajmuje się ono działaniami na rzecz opiekunów,  edukowaniem ich i wsparciem psychologicznym.

Wskazywała, jak powinno się komunikować z osobą z demencją.  Nie można np. wymagać od niej „aby się postarała", "aby nie była taka złośliwa”.  

Każdy chory choruje indywidualnie, ale świat zawsze widzi inaczej niż my. Może być nieufny, a i przeciwnie – za bardzo ufny. Chory może reagować agresją, co wynika z jakiejś nieokreślonej obawy; tego, że nie umie się odnaleźć i przekazać tego, co mu potrzeba.

Osobę chorującą możemy rozpoznać po nieadekwatnym ubiorze, często sprawia ona wrażenie zdezorientowanej, zachowuje się nerwowo czy jest zupełnie wycofana lub też krąży w kółko. 

Psycholożka udzielała porad, jak się odezwać do osoby stwarzającej wrażenie zagubionej. Nie możemy np. budzić jej nieufności i uświadamiać jej, że jest w trudnej sytuacji. Lepiej pytać np. „Czy mogę pani pomoc?” albo  „Czy może pan czegoś szuka?” Nie obnażamy deficytów takiej osoby, nie mówimy do niej w sposób protekcjonalny, unikamy pytań o zdrowie psychiczne. Przede wszystkim: zachowujemy szacunek i godność  takiej osoby.

Profilaktyka zaginięć

Działania na rzecz osób zaginionych omówiła Agata Nowacka, psycholożka, koordynatorka linii wsparcia Fundacji Itaka.  

Podała, że z badan wynika, iż do 40 proc. osób z demencją kiedyś się gdzieś zabłąka. Dlatego tak ważne jest, aby temu zapobiegać. A jeśli w ciągu 24 godz. taka osoba nie będzie odnaleziona, to może się to skończyć jej śmiercią. Konieczne jest zatem bardzo szybkie działanie wobec zagrożenia życia i zdrowia.

Jednym z możliwych rozwiązań może być noszenie telefonów komórkowych, do czego osoby z demencją nie są jednak przyzwyczajone, bo nigdy ich nie nosiły i teraz też nie chcą. Można także zakładać im jaskrawą opaskę, której nie moglib sami zdjąć.

Należy także zabezpieczać drzwi, by te osoby nie mogły same opuszczać mieszkania czy domu. Zdarza się bowiem, że wychodzą one w nocy, gdy bliscy śpią.  

Warto również zawczasu przygotować plan działania na wypadek zaginięcia kogoś bliskiego. Chodzi np. o podstawowe dane medyczne a zwłaszcza aktualne, wyraźne zdjęcie. 

Sygnały alarmowe, jak rozpoznać osobę zagubioną

Radczyni Wydziału Profilaktyki Społecznej Biura Prewencji Komendy Głównej Policji mł. insp. Dorota Pater przedstawiła wybrane zadania wynikające z ustawy o Policji i priorytetów KGP. Zwróciła uwagę na, że wśród nich znalazło się zadanie polegające na dostosowaniu działań profilaktycznych Policji do zdiagnozowanych zagrożeń społecznych m.in. w obszarze bezpieczeństwa seniorów.

Podała, że w I połowie 2023 roku Policja zrealizowała 341 różnego rodzaju inicjatyw profilaktycznych w obszarze dotyczącym bezpieczeństwa seniorów, w tym 9667 spotkań, w których uczestniczyły 200 294 osoby. Część z tych programów profilaktycznych jest ukierunkowanych na zaginięcia.

Dorota Pater podkreśliła, że zaginięcia osób starszych są szczególne niebezpieczne zwłaszcza dla osób z zespołem otępiennym. Dodała, że rocznie zgłaszane jest zaginięcie ponad 1500 osób powyżej 65. roku życia. Zwróciła też uwagę na niską świadomość społeczną i postrzeganie osób z zespołem otępiennym jako osoby z problemem alkoholowym.

Mówiąc o sygnałach alarmowych, zwróciła uwagę, że zależą one od stopnia zawansowania otępienia i głównych objawów jak np. afazja, urojenia, zaburzenia motoryki czy problemy z poruszaniem się. Niektóre rodzaje otępienia dają charakterystyczne objawy i sposób zachowania – dotknięte nimi osoby mogą m.in. przejść zmiany osobowościowe. 

Opowiedziała też, jak rozpoznać na ulicy osobę z zaburzeniami pamięci lub orientacji, potrzebującą pomocy (ubranie, sposób zachowania, sposób mówienia) oraz jak się zachować, gdy zauważymy na ulicy osobę zagubioną i prawdopodobnie mającą problemy z pamięcią.

Zwróciła uwagę, że osoby chorujące na Alzheimera często nie rozumieją wypowiadanych zdań, natomiast są bardzo wyczulone na komunikaty niewerbalne: ton głosu, mimikę twarzy, gestykulację, postawę ciała. Stąd też w komunikowaniu się z nimi należy zwracać szczególną uwagę na nasze zachowania niewerbalne. Całą postawą ciała powinniśmy okazywać choremu pozytywne emocje. Chorzy na Alzheimera mają również zaburzoną zdolność myślenia kontekstowego, stąd też mogą nie dostrzec żartu, ironii, absurdu.

- Bardzo ważna jest nasza czujność i empatia w kontaktach z osobami starszymi. Pamiętajmy, nasza pomoc może uratować czyjeś zdrowie i życie – zakończyła swoje wystąpienie.

Prezentacja kampanii edukacyjno-informacyjnej przeciwko zaginięciom „Nie zgub mnie”

Maria Leszczyńska, prezeska Siedleckiego Stowarzyszenia Pomocy Osobom z Chorobą Alzheimera zaprezentowała kampanię edukacyjno-informacyjną przeciwko zaginięciom „Nie zgub mnie” zrealizowaną w Siedlcach.

Organizując kampanię stowarzyszenie współpracuje z Komendą Główną Policji i władzami miasta, ale także z Siedlecką Spółdzielnią Mieszkaniową. Udział spółdzielców w projekcie pozwolił na dotarcie do starszych mieszkańców spółdzielni i ich rodzin. Spółdzielnia udostępniała w budynkach mieszkalnych i swoich wydawnictwach materiały informujące o tym, jak pomóc osobom z zespołem otępiennym i jak samemu uzyskać wsparcie.  

Kampania, oparta na materiałach informacyjnych, szkoleniach dla służb mundurowych i pracowników socjalnych, spotkaniach osób starszych z funkcjonariuszami policji i prelekcjach edukacyjnych filmów. Stowarzyszenie przygotowało również „niezgubki” – niewielkie karty dla osób z zaburzeniami pamięci lub orientacji, na których można umieścić numer kontaktowy do ich opiekuna. 

Uczestnicy konferencji obejrzeli również film „Pomóż mi znaleźć drogę do domu” zrealizowany przez Łódzkie Towarzystwo Alzheimerowskie.

Konferencję prowadziła Izabela Jezierska-Świergiel, Wiceprezeska Fundacji Itaka - Centrum Poszukiwań Ludzi Zaginionych.

Wydarzenie było tłumaczone na język migowy i transmitowane online.