Biuletyn Informacji Publicznej RPO

25 stycznia 2024 r. rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek przedstawił informację o działalności RPO oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela w roku 2022 na posiedzeniu sejmowej Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka. Odpowiadał też na pytania posłów.

Rzecznik mówił o najważniejszych problemach związanych z przestrzeganiem praw człowieka w Polsce w 2022 roku. W posiedzeniu Komisji uczestniczyli również ZRPO Wojciech Brzozowski i dyrektor generalny BRPO Michał Szwast.

Wystąpienie RPO

Rozpoczynając swoje wystąpienie Marcin Wiącek omówił dane statystyczne podsumowujące działalność RPO w 2022 r.

Do Biura RPO wpłynęło ponad 75 tysięcy skarg, a pracownicy Biura udzielili ponad 35 tysięcy porad telefonicznych. RPO skierował do władz 254 wystąpienia generalne, w których wskazywał między innymi na potrzebę wprowadzenia zmian w prawie.

Złożył również 3 wnioski do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności norm prawnych z Konstytucją i zgłosił udział w 21 postępowaniach przed TK. Sprawy te dotyczyły m.in. świadczeń pielęgnacyjnych dla opiekunów, nowelizacji kodeksu karnego w ramach jednej z tzw. ustaw covidowych, czy tzw. emerytur czerwcowych.

Rzecznik złożył w 2022 r. 88 kasacji i skarg kasacyjnych oraz 26 skarg nadzwyczajnych do Sądu Najwyższego. Dotyczyły one m.in. podwójnych orzeczeń spadkowych, zaocznych wyroków eksmisyjnych wobec osób z niepełnosprawnościami i nieporadnych, kredytów frankowych, grzywien za wykroczenia związane z obowiązywaniem w Polsce stanu epidemii czy wyroków nakazowych w sprawach karnych, w których wina skazanego nie była oczywista.

RPO wniósł 16 skarg kasacyjnych do Naczelnego Sądu Administracyjnego i 23 skargi do wojewódzkich sądów administracyjnych w sprawach dotyczących m.in. ustalenia prawa do świadczenia pielęgnacyjnego, praw podatników, administracyjnych kar pieniężnych nakładanych w związku z obostrzeniami covidowymi, zasad najmu lokali komunalnych, pushbacków na granicy polsko-białoruskiej i uchwał anty-LGBT.

RPO wziął udział w 8 postępowaniach przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka lub Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Sprawy dotyczyły m.in. kredytów frankowych, funkcjonowania Krajowego Ośrodka Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym i statusu prawnego Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego.

Krajowy Mechanizm Prewencji Tortur działający w ramach Biura RPO dokonał 79 wizytacji miejsc pozbawienia wolności w Polsce. 

Marcin Wiącek wskazał następnie trzy obszary, w których w 2022 roku wpływało najwięcej skarg od obywateli. Na początku roku miał miejsce znaczny wpływ pytań związanych z napływem uchodźców z Ukrainy w związku z rosyjską agresją na ten kraj. Zarówno sami uchodźcy, jak i pomagający im obywatele Polski pytali o przysługujące im uprawnienia i obowiązki. RPO monitorował również tryb przygotowania specustawy o pomocy obywatelom Ukrainy i opiniował jej kolejne nowelizacje – Marcin Wiącek podkreślił, że jego uwagi dotyczące kształtu tych uregulowań były w znacznej mierze uwzględniane. Biuro RPO uruchomiło również infolinię dla uchodźców w języku ukraińskim i rosyjskim, udostępniło informacje w tych językach, a pracownicy BRPO przeprowadzali wizytacje na przejściach granicznych i w ośrodkach recepcyjnych dla uchodźców.

Rzecznik Praw Obywatelskich otrzymał również wiele skarg związanych z nowelizacją kodeksu karnego wykonawczego. Zwracający się do RPO więźniowie i ich bliscy skarżyli się na faktyczne ograniczenie przysługującej im liczby połączeń telefonicznych. RPO zwracał uwagę, że nowelizacja w tym zakresie prowadzi do ograniczenia ich prawa do pozostawania w kontakcie z pełnomocnikiem i szkodzi realizacji resocjalizacyjnych celów kary pozbawienia wolności poprzez ograniczenie kontaktów więźniów z rodziną i światem zewnętrznym.

Kolejna duża grupa skarg dotyczyła zmian w prawie podatkowym w ramach tzw. Polskiego Ładu. Obywatele zwracali uwagę na zmniejszone wynagrodzenia netto, emerytury i świadczenia oraz na brak możliwości odliczenia składki zdrowotnej od podatków. Problemy napotkały również osoby samotnie wychowujące dziecko, które utraciły możliwość wspólnego rozliczania podatków. Z kolei organizacje pozarządowe zwracały uwagę na spadek wpływu z odpisu na ich rzecz 1% podatku.

Dyskusja i pytania posłów

W trakcie dyskusji Marcin Wiącek był pytany m.in. o sprawę kontroli w zakładzie karnym w Barczewie. Rzecznik wyjaśnił, że sprawa została przekazana właściwym organom. Zwrócił uwagę, że po upublicznieniu raportu z wizytacji, w którym wskazano na prawdopodobieństwo wystąpienia tortur w tej placówce, do BRPO wpływały kolejne listy od osób osadzonych w tym zakładzie. Były one przekazywane do prokuratury prowadzącej postępowanie.

W odpowiedzi na pytania dot. polityki azylowej i kwestii zawracania do linii granicy. RPO wskazał, że wielokrotnie zwracał uwagę na problem przedłużających się procedur. Czas oczekiwania na decyzję w sprawach uchodźczych jest zbyt długi. Co do pushbacków RPO podkreślił, że sądy administracyjne podzieliły zdanie RPO w kwestii rozporządzenia granicznego, że jego przepisy są niezgodne z Konstytucją i standardami międzynarodowymi. Zwrócił uwagę na wystąpienie do MSWiA z grudnia 2023 r., w którym Rzecznik podkreślił, że aktualny stan prawny wymaga zmian.

Pytania posłów dotyczyły też sytuacji w wymiarze sprawiedliwości i kwestii ukształtowania Krajowej Rady Sądownictwa. Zdaniem RPO istnieje potrzeba wykonania wyroków ETPC i TSUE wskazujących na wady polskiego prawa odnoszące się do wymiaru sprawiedliwości. Zwrócił uwagę na pilną potrzebę nowelizacji ustawy o KRS. Rzecznik podkreślił, że nie może stać na straży niezależności sądów organ, który sam nie posiada wystarczających gwarancji niezależności od władzy politycznej. Zwrócił uwagę, że zostało to potwierdzone w wyroku ETPC w sprawie Wałęsa p-ko Polsce.

Odnosząc się do pytania o media publiczne, Rzecznik podkreślił konieczność wykonania wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 2016 r. Trybunał uznał wtedy, że media publiczne mogą być oparte o model spółek prawa handlowego, natomiast to nie mogą być spółki poddane wyłącznie reżimowi prawa spółek handlowych. Granicą jest to, aby osoby zarządzające funkcjonowaniem mediów publicznych cieszyły się gwarancjami niezależności od władzy politycznej oraz żeby udział w kształtowaniu organów publicznej radiofonii i telewizji miała Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji.

Posłów interesowało również stanowisko RPO w sprawie doniesień o przymusowym karmieniu Mariusza Kamińskiego podczas odbywania przez niego kary pozbawienia wolności, co w ocenie niektórych z nich nosiło znamiona tortur. Odnosząc się do tych stanowisk zastępca RPO Wojciech Brzozowski zwrócił uwagę na orzecznictwo ETPC w sprawach, w których osobom pozbawionym wolności przymusowo podawano pokarm. Wskazał, że o ile w sprawie Ciorap p-ko Mołdawii (skarga 12066/02) Trybunał dopatrzył się naruszenia art. 3 EKPC, to nie każdy przypadek przymusowego karmienia więźnia jest w ocenie Trybunału przejawem stosowania tortur. Przy ocenie indywidualnych przypadków dokarmiania należy zdaniem ETPC zwrócić uwagę na trzy okoliczności: czy to postępowanie jest podyktowane celami medycznymi, czy istnieją stosowne gwarancje proceduralne i w jaki sposób przeprowadzana jest ta czynność. 

W odpowiedzi na pytanie o działalność RPO na polu praw osób starszych i dotkniętych chorobami otępiennymi Marcin Wiącek podkreślił, że poświęca tej materii bardzo wiele uwagi. W Biurze RPO działa Komisja Ekspertów ds. Osób Starszych, a raz w roku organizowana jest konferencja naukowa dotycząca chorób otępiennych i problemów ludzi nimi dotkniętymi. Rzecznik zwrócił uwagę na potrzebę zmiany podejścia do polityki praw osób starszych. Wsparcie osób społecznych nie powinno być traktowane jako element opieki społecznej. Potrzebne jest również m.in. systemowe podejście do prawa osób starszych do nauki. 

Padło również pytanie o gotowość RPO do przyjęcia roli organu ochraniającego sygnalistów. Marcin Wiącek zaznaczył, że o ile takie zadanie nie jest w jego ocenie w pełni spójne z pozycją ustrojową Rzecznika Praw Obywatelskich, to urząd jest gotowy do objęcia tych obowiązków, jeżeli ustawodawca tak postanowi. Rzecznik podkreślił jednak, że do efektywnego podjęcia nowych zadań konieczne jest wzmocnienie finansowe urzędu, zwłaszcza że nowa funkcja RPO nie została uwzględniona w budżecie na 2024 r.

W związku z pytaniem o postulaty RPO dotyczące zmian w prawie Rzecznik zauważył, że znaczna część przedstawionej informacji rocznej to są właśnie uwagi de lege ferenda dotyczące potrzeb zmian polskiego prawa. Każdego roku w setkach wystąpień RPO zawarte są postulaty zmian przepisów w tym również w zakresie interesującym posłów jak np. problemu nadużywanie środków zapobiegawczych, czy stosowanie aresztu. RPO przypomniał, że w roku sprawozdawczym takich wystąpień przedstawił ponad 250.

Rzecznik mówił też o problemie instrumentalnego wszczynania postępowań karnoskarbowych w celu przerwania biegu przedawnienia. Zwrócił przy tym uwagę na postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym zainicjowane jeszcze wnioskiem RPO Ireny Lipowicz. Postępowanie dotyczy właśnie przepisów prawa podatkowego i z niezrozumiałego powodu od 10 lat nie zostało zakończone przez Trybunał.

Marcin Wiącek odniósł się również do pytań o instytucję skargi nadzwyczajnej. Przypomniał, że roku sprawozdawczym skierował 26 takich skarg do Sądu Najwyższego. W ocenie RPO jest to środek pożyteczny, który powinien pozostać w systemie prawnym. Wskazał jednocześnie na konieczność wprowadzenia pewnych korekt wynikających z wyroku ETPC Wałęsa p-ko Polsce i grudniowego wyroku TSUE odnoszącego się do Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych. Zapowiedział skierowanie wystąpienia generalnego wskazującego na konieczność zmiany przepisów w tym zakresie. Podkreślił, że konstrukcja skargi nadzwyczajnej jak też sam problem statusu sędziów Sądu Najwyższego wymaga rozwiązania przez ustawodawcę.

Następnie Rzecznik nawiązał do pytań o status sędziów. Wskazał, że z żadnego orzeczenia ETPC czy TSUE nie wynika, że osoby powołane od 2018 r. nie są sędziami. Podkreślił jednak, że bez wątpienia status sędziowski osób powołanych przez KRS od marca 2018 r. rodzi zastrzeżenia europejskich trybunałów i aby te zastrzeżenia te uchylić na przyszłość ten status sędziowski należy w odpowiednich procedurach uzdrowić. Podkreślił przy tym, że leży to w swobodzie ustawodawcy. Wskazał jednak na granicę mechanizmów weryfikacji sędziów zawartą w art. 180 ust. 2 Konstytucji RP, który mówi o tym, że sędzia może być złożony z urzędu albo przeniesiony na inne stanowisko wbrew swojej woli wyłącznie na podstawie orzeczenia sądu. W ocenie Rzecznika niedopuszczalne byłoby wprowadzenie generalnej i abstrakcyjnej normy w ustawie, która mogłaby prowadzić do złożenia z urzędu czy przeniesienia na inne stanowiska określonej grupy sędziów. Wymaga to indywidualnego postępowania zakończonego orzeczeniem sądu. Taki standard wynika z Konstytucji czy Europejskiej Konwencji Praw Człowieka znajdujący podstawy w orzecznictwie ETPC. Zwrócił też uwagę, że konsekwencją tego stanowiska jest to, że wyroków wydanych przez sędziów powołanych od 2018 r. nie można traktować jako nieistniejących, czy niebyłych.

Pytany o aktualne zmiany w prokuraturze krajowej RPO wskazał, że do biura Rzecznika nie wpłynęły skargi w tej kwestii dotyczące naruszenia praw i wolności człowieka. Jest to sprawa o charakterze ustrojowym dotycząca organizacji i funkcjonowania instytucji państwowych. RPO zwrócił uwagę, że zaistniał pewien spór prawny, który powinien być rozstrzygnięty przez sąd.

Marcin Wiącek był również pytany o aktywność RPO w postępowaniach przed Trybunałem Konstytucyjnym. Mówił o wnioskach skierowanych do TK i wskazał na ważniejsze orzeczenia zapadłe z udziałem RPO np. w sprawie emerytur czerwcowych czy zawieszenia przedawnienia karalności i wykonania kar w stanie epidemii. Zwrócił też uwagę na sprawy, w których TK nie działa w sposób sprawny i przypomniał skierowany 10 lat temu wniosek RPO Ireny Lipowicz dot. prawa podatkowego.

W odpowiedzi na pytanie dotyczące problemu inwigilacji obywateli RPO podkreślił, że ograniczenie prawa do prywatności powinno być zawsze oparte na wyraźnym, jednoznacznym przepisie ustawy i powinno podlegać efektywnej i realnej kontroli sądu. W ocenie Rzecznika te warunki nie są w Polsce spełnione. Podstawy prawne stosowania kontroli operacyjnej są wadliwe i nie dają obywatelom wystarczających gwarancji przed nadmierną ingerencją służb w ich prawo do prywatności. Kontrola sądowa nad stosowaniem czynności operacyjnych jest fasadowa czy iluzoryczna. Rażącym naruszeniem standardów międzynarodowych i konstytucyjnych jest to, że osoba inwigilowana może się nigdy nie dowiedzieć, że stosowano wobec niej czynności operacyjno-rozpoznawcza. Dowie się o tym tylko po skierowaniu aktu oskarżenia do sądu. RPO zwracał na to uwagę w wielu wystąpieniach.

RPO odniósł się również do pytań o sprawność i efektywność działania urzędu oraz jego strukturę. Zwrócił też uwagę na trudną sytuację budżetową i kadrową Biura RPO.